De kunstzinnige aspiraties van Egidia Maria Xavery

In Binnenstad 305 heb ik een borduurwerk van Catharina Josepha Xavery (1733-1802) belicht. In dit artikel wordt haar oudste zus Egidia Maria Xavery, die eveneens artistieke aspiraties had, in de schijnwerpers gezet. Net als haar zus heeft ook zij artistieke sporen in Amsterdam achtergelaten.

1. E. Xavery, Getekend miniatuurportret van Jan Willemszoon, 1801, coll. Museum Ons’ Lieve Heer op Solder Amsterdam

De beeldhouwer Jan Baptist Xavery (1697-1742) had drie zonen en drie vrijwel onbekende dochters. Catharina Josepha Xavery was een verdienstelijk borduurster. (1) In meerdere Amsterdamse veilingcatalogi zijn borduurwerken vermeld die zij heeft vervaardigd. Voor begijnen was borduren een zinvol tijdverdrijf. In die hoedanigheid adverteerde zij ook met enige regelmaat met borduurwerken in lokale kranten. In een advertentie in de Leydse Courant van 22 juli 1776 werden bijvoorbeeld borduurwerken ‘in een nieuwe en zeer verheven smaak’ en borduurpatronen ‘voor allerhande werken’ te koop aangeboden. Deze werken waren bij Catharina Josepha Xavery op het Begijnhof te Amsterdam verkrijgbaar. (2) Ook in de Nederlandsche Courant van 24 mei 1786 adverteerde zij met geborduurde en geschilderde werken die op het Begijnhof in Amsterdam te bekomen waren. (3) En in de Amsterdamsche Courant van 31 juli 1792 werden ‘vier uitmuntende bloem- en fruitstukken’ te koop aangeboden, die waren geborduurd door de ‘kunstryke juffrouw C.J. Xavery’ en op het Begijnhof verkrijgbaar waren. (4)

Advertenties

Catharina Josepha Xavery had twee oudere zussen, namelijk Joanna Catharina (geboren in 1727) en (A)egidia Maria (geboren in 1726). In 1794 werden in advertenties in twee verschillende kranten geborduurde bloem- en fruitstukken te koop aangeboden die waren vervaardigd door de ‘konstryke juffrouw J.C. Xavery’. (5) Indien bij deze advertenties geen sprake is van een verwisseling van de voorletters, dan heeft Joanna Catharina zich ook geprofileerd als borduurster. Helaas zijn er tot op heden geen andere concrete aanknopingspunten gevonden die een separaat artikel rechtvaardigen. Dat geldt wel voor haar zus egidia Maria Xavery die in dit artikel op basis van verzameld en bestudeerd materiaal uit de anonimiteit wordt gehaald.

Pastoor Johannes Lesscher

2. E.M. Xavery, portret van Johannes Lesscher, olieverf op doek/hout, coll. Begijnhof Amsterdam

Egidia Maria werd op 5 juli 1726 gedoopt in de R.K. Kerk in de Oude Molstraat in Den Haag en is vernoemd naar Aegidius Amandus Robart en Maria van Furenhout. (6) Over haar verdere persoonlijke levensloop is vrijwel niets bekend. Jacob van der Sanden, de toenmalige secretaris van de Antwerpse Academie, vermeldde in zijn ongepubliceerde manuscript over Antwerpse kunstenaars dat de drie dochters van J.B. Xavery de schilderkunst hebben beoefend. (7) Egidia Maria Xavery heeft zich in ieder geval geprofileerd als schilderes. in amsterdam bevindt zich namelijk een geschilderd portret van pastoor Johannes Lesscher, dat werd vervaardigd en gesigneerd door ‘E.M. Xavery’. (8) Dit schilderij hangt in de regentenkamer van het Begijnhof. (9) Johannes Lesscher was rector van het Begijnhof van 1792 tot zijn dood in 1801. (10) Mede op basis van dit gegeven is het aannemelijk dat Egidia Maria, net als haar zuster Catharina Josepha, op enig moment toetrad tot de gemeenschap van de Begijnen in amsterdam en in die hoedanigheid ook artistieke activiteiten ontplooide.

Getekende miniatuurportretten

Er zijn echter meer concrete aanwijzingen dat Egidia Maria Xavery zich met de teken- en schilderkunst bezighield. Een getekend miniatuurportret van pastoor Joannes Hegeman (1752-1818), de opvolger van Johannes Lesscher, wordt namelijk toegeschreven aan ‘E. Xavery’. (11) Dit miniatuurportret bevindt zich in de collectie van het museum Ons’ Lieve Heer op Solder in Amsterdam. (12) Daarnaast bezit dit museum een getekend miniatuurportret van de Amsterdamse kunstenaar Jan Willemszoon (1746-1801), (13) dat onderaan gesigneerd is door E. Xavery. Dit ovale, staande portret is gemonteerd op een zwart gekleurd blad dat aan de onderkant is vastgemaakt aan een blad met een gedicht, dat Catharina Josepha Xavery ter ere van deze ‘roemrijke konstenaar’ in 1801 heeft geschreven. (14) In het gedicht worden de werktuigen van Willemsz.’ hand getypeerd als kunststukken.

Tafereel in tuin

Een ander concreet bewijs van de artistieke aspiraties van Egidia Maria Xavery betreft een kunstwerk dat is gesigneerd door ‘E.M. Xavery’. (15) Op het betreffende werk zijn een jongeman en een vrouw afgebeeld in een tuin. de vrouw heeft een vis aan de haak geslagen – mogelijk een verwijzing naar de jonge man die haar liefdevol aankijkt. Het paar houdt een lam vast, een Christelijk symbool van reinheid en onschuld. Het tafereel in de tuin wordt op de achtergrond gadegeslagen door een vrouw die het luik van een raamkozijn heeft geopend. De bomen, planten, bloemen en vruchten kunnen een verwijzing zijn naar het paradijs.

Gedocumenteerde werken

4. Detail van bijgaande afbeelding met handtekening van de auteur (foto: ebay)

3. E.M. Xavery, Pastorale, litho(?) op karton, 63 x 46 cm (foto: ebay)

Verder zijn in veilingcatalogi tekeningen en gouaches vermeld die met Egidia Maria Xavery in verband worden gebracht. In een Zutphense veilingcatalogus (1862) is melding gemaakt van een ‘teekening in kleuren door E.M. Xavery’. (16) In een Amsterdamse veilingcatalogus (1898) zijn twee gouaches van E.M. Xavery in antieke bruinhouten lijs- ten opgenomen met voorstellingen van de heilige Anna en de heilige Familie. (17) In andere veilingcatalogi zijn tekeningen vermeld van ‘juffrouw Xavery’. Aangezien bij deze vermeldingen voorletters of voornamen ontbreken, komen verschillende dochters van Xavery voor het mogelijke auteurschap hiervan in aanmerking. in een veilingcatalogus uit 1791 is een tekening opgenomen van ‘vier kindertjes in het water, een derzelven zit op een dolphyn; uitvoerig in miniatuur behandeld door juffrouw Xavery’. (18) In een andere veilingcatalogus (1807) is een tekening vermeld van een ‘gezigt langs een gragt met gebouwen, by maanlicht, en een andere teekening, door mejuffrouw Xavery’. (19) Verder zijn in een Haagse veilingcatalogus (1804) vier tekeningen opgenomen ‘met bevallige hoofden met rood kryt, door juffrouw M. Xavery’. (20) Ook hier dienen verschillende mogelijke tekenaars zich aan, namelijk Egidia Maria Xavery, Maria Xavery (de vrouw van Jan Baptist Xavery) of een zus van de beeldhouwer. (21)

Uit de gegevens die in dit artikel zijn gepresenteerd kan worden afgeleid dat Egidia Maria Xavery, evenals haar zus Catharina Josepha, een kunstzinnige vrouw was. Hopelijk stimuleert deze bijdrage tot het lokaliseren van meer werken van Egidia Maria Xavery en haar zus(sen). De tijd is meer dan rijp om kunstzinnige vrouwen in de schijnwerpers te zetten.

Dennis de Kool

De auteur is als onderzoeker verbonden aan Risbo, een onderzoeksinstituut van de Erasmus Universiteit Rotterdam. In zijn vrije tijd doet hij onderzoek naar de beeldhouwer Jan Baptist Xavery en zijn familie.

Voetnoten:
1. D. de Kool, 'Een bijzonder borduurwerk van Catharina Josepha Xavery' in: Binnenstad, jrg. 55 (2021), nr. 305, p. 66-67.
2. Advertentie in de Leydse Courant, 22 juli 1776, geraadpleegd op www.delpher.nl.
3. Advertentie in de Nederlandsche Courant, 24 mei 1786, geraadpleegd op www.delpher.nl.
4. Advertentie in de Amsterdamsche Courant, 31 juli 1792, geraadpleegd op www.delpher.nl.
5. Advertenties in de Oprechte Haarlemse Courant van 16 januari 1794 en de Rotterdamsche Courant, 23 januari 1794, geraadpleegd via www.delpher.nl.
6. Haags Gemeentarchief, doop-, trouw- en begraafboeken ’s-Gravenhage 1598- 1811, archiefnummer 377, inventarisnummers 328 en 329. Deze gegevens zijn ook vermeld in het archief staring (RKd) en door M.d. Ozinga, ‘Jan Baptist Xavery als decoratief-architectonisch ontwerper’ in: H. Miedema e.a., Miscellanea. I.Q van Regteren Altena, Amsterdam 1969, p. 168.
7. J. van der Sanden, Oud Konst-Tooneel van Antwerpen, derde deel (ongepubliceerd manuscript, Stadsarchief van Antwerpen), (1771), p. 427.
8. E.W. Moes, Iconographia Batavia, beredeneerde lijst van geschilderde en gebeeldhouwde portretten van Noord-Nederlanders in vorige eeuwen, 1905, deel 2, nr. 4438, p. 15.
9. Vriendelijke mededeling van Pieter Rings, secretariaat R.K. Begijnhofkapel te Amsterdam.
10. G. van dijk, Van ‘Der Beghinenlande’ tot Begijnhof te Amsterdam. De geschiedenis van het Begijnhof van 1307 tot heden, Amsterdam 2004, p. 155.
11. Aangezien bij deze signatuur slechts één voorletter is vermeld moet rekening worden gehouden met de mogelijkheid dat dit werk door iemand anders is vervaardigd dan E.M. Xavery, bijvoorbeeld door Elisabeth Xavery, de zus van Jan Baptist Xavery. Deze mogelijkheid is echter minder plausibel, omdat er tot op heden geen aanwijzingen zijn dat Elisabeth Xavery zich op de beeldende kunsten zou hebben toegelegd.
12. Museum Ons’ Lieve Heer op Solder, inv.nr. AK 67.
13. Museum Ons’ Lieve Heer op Solder, afbeelding met inv.nr. AK 116.
14. Website RKD: https://rkd.nl/explore/ van de auteur images/54458
15. https://www.ceterance.top/index. php?main_page=product_
16. Veilingcatalogus Zutphen, 19 mei 1862, nr. 1697.
17. Veilingcatalogus Amsterdam, 1 maart 1898, Categorie tekeningen en prenten, nr. 623.
18. Veilingcatalogus, 14 maart 1791, categorie tekeningen, nr. 56.
19. Veilingcatalogus Amsterdam, 26 oktober 1807, tekeningen, nr. 54.
20. Veilingcatalogus Den Haag, 10 september 1804, categorie tekeningen en prentkunst, nr. 9.
21. Maria Catharina, Margarita Clara, Elisabeth en Maria anna waren zussen van Jan Baptist Xavery.

(Uit: Binnenstad 307, mrt./apr. 2022)