Unieke lantaarnpalen en balusters Grimburgwal gered

Op 1 september 2020 stortte een deel van de Grimburgwal in. Het incident toont des te meer de noodzaak aan om maatregelen te nemen tegen zwaar (bouw)verkeer in de binnenstad. Ook de veel te grote rondvaartboten die scherpe bochten als de draai van de Grimburgwal naar de Oudezijds Voorburgwal nauwelijks kunnen maken en daarbij steeds tegen de kademuren botsen, zouden geweerd moeten worden. Over de walmuurvernieuwingen hebben wij al vaak in Binnenstad geschreven. (1) Dit artikel gaat over de redding van de bijzondere lantaarnpalen en hekbalusters op de kademuur van de Grimburgwal.

De ingestorte Grimburgwal (foto: Wim Ruigrok)

De Grimburgwal is op zichzelf al een zeer interessant stukje van het middeleeuwse stadshart. Deze verbinding tussen het Rokin (de Amstel dus) en de Oudezijds Voor- en Achterburgwal behoort tot de oudste grachten van onze stad. Langs het grachtje lag het Nieuwe Nonnenklooster dat na de Alteratie van 1578 bij het Sint-Pietersgasthuis werd getrokken en in de negentiende eeuw werd getransformeerd tot het Binnengasthuis, waarvan nog enkele ziekenhuisgebouwen bestaan en inmiddels als rijksmonument zijn aangewezen. Direct aan het water, zonder kade, lag het Oudezijds Herenlogement, een prachtig bouwwerk uit 1647 waarvan in 2016 de leeuwen uit het fronton zijn teruggevonden (2). In 1874 werd dit gebouw gesloopt en kwam de huidige kade tot stand. Wie het metselwerk van de kademuur beziet, vraagt zich af of de kademuur nog uit de negentiende eeuw dateert.

Bij de instorting van de kademuur verdween ook het gietijzeren straatmeubilair in het water, namelijk twee lantaarnpalen en twaalf hekbalusters uit 1847. Aangezien deze zeldzaam zijn, hebben wij de gemeente gevraagd of ze uit het water kunnen worden gevist om later teruggeplaatst te worden. De gemeente heeft dit signaal onmiddellijk opgepikt en de aannemer de opdracht gegeven de palen op te duiken en naar de gemeentewerf te brengen. Alle lantaarn- en hekpalen zijn teruggevonden. Wel bleken twee balusters ernstig beschadigd.

De gemeente heeft de in gracht gevallen lantaarnpalen en hekbalusters uit het water gevist. (foto: Wim Ruigrok)

Wat is er zo bijzonder aan deze palen en balusters? De bekende Amsterdamse lantaarnpaal, die we nog overal in de stad aantreffen, dateert uit 1883. Deze paal heeft echter een voorgeschiedenis die teruggaat naar 1847, het jaar waarin de Amsterdamsche Pijp-Gaz Compagnie (APGC), die sinds 1833 in Engelse handen was, de concessie kreeg de Amsterdamse binnenstad te voorzien van gaslantaarns op gietijzeren masten. (3) Deze lantaarnpaal uit 1847 - 'nummer 3' uit het modellenboek van de gieterij L.J. Enthoven te Den Haag - heeft een vierkante voet met daarboven een rank rond gedeelte met acanthusbladmotief en wordt wel aangeduid als de 'paneellantaarnpaal'. In 1849 waren er reeds 1.750 van dergelijke lantaarns in de stad geplaatst. In 1867 heeft men de palen echter vervangen door de zogenaamde Haagse paal, en in 1883 werden alle palen opnieuw vervangen door bovengenoemde Amsterdamse lantaarnpaal voorzien van de kroonlantaarn. Allemaal? Nee, alleen op de Grimburgwal is nog een rijtje van dit oudste model lantaarnpaal blijven staan, waarop overigens niet de originele lantaarns zijn gemonteerd, maar nieuwe Ritterlantaarns met LED-verlichting. Deze lantaarnpalen uit 1847 waren opgenomen in het hekwerk langs het water. Dit kwam wel vaker voor: op de Beeldbank van het Stadsarchief staat een bijzondere foto van de Herengracht uit 1859 waarin deze lantaarnpaal is opgenomen in het hekwerk van de brug. (4) Ook de balusters van dit hekwerk op de Grimburgwal zijn uniek. Dit zijn negentiende-eeuwse gietijzeren balusters in neo-Grec-stijl, die op geen enkele andere locatie in de binnenstad voorkomen. Het is dus een geluk bij een ongeluk dat ze in het donkere Amsterdamse grachtenwater teruggevonden konden worden.

Walther Schoonenberg

Voetnoten:
1. Zie o.m. Gert Eijkelboom en Gerrit Vermeer, 'Gesprek met ir. Ernst de Beaufort. Funderings- en stabiliteitsonderzoek: rekensom of goed gedrag?' in: Binnenstad 278 (2016) en Walther Schoonenberg, 'Vernieuwing van de historische kademuren' in: Binnenstad 295 (2019).
2. Gert Eijkelboom en Gerrit Vermeer, 'De omzwerving van de leeuwen van de Grimburgwal' in: Binnenstad 278 (2016).
3. Walther Schoonenberg, 'Amsterdam, Stad onder de Keizerskroon' in: Binnenstad 184 (2000). Zie ook:
Walther Schoonenberg. 'De kroonlantaarn terug in Amsterdam' in: Maandblad Amstelodamum 86 (1999), p. 7-15.
4. Beeldbank Stadsarchief Amsterdam, afb.nr. 010007000245.

(Uit: Binnenstad 299, jul./sept. 2020)