Vernieuwing van de historische kademuren

De komende jaren zullen in geheel Amsterdam vele bruggen en kademuren worden vernieuwd. Uit een nog onvolledige inventarisatie is gebleken dat er miljarden euro's nodig zijn om onveilige situaties te voorkomen. Hoe heeft het zo ver kunnen komen? En worden er niet te hoge eisen gesteld aan historische constructies? In een brief aan de wethouder heeft de VVAB onder meer gevraagd om in de binnenstad andere eisen aan de verkeersbelasting te stellen. Inmiddels is zowel de VVAB als de gemeenteraad geïnformeerd over de huidige stand van zaken.

Kademuurvernieuwing met prefab-elementen op de Rechtboomssloot (foto Walther Schoonenberg)

Er wordt wel gezegd dat de stad zoveel heeft uitgegeven aan de bouw van de Noord/Zuidlijn, dat er geen geld meer over was voor het noodzakelijk onderhoud aan kaden en bruggen. Anderen noemen de opheffing en opsplitsing van de dienst Publieke Werken als oorzaak. Ook het toegenomen verkeer en met name het grotere gewicht hiervan wordt als oorzaak genoemd. Vracht- en vuilniswagens denderen al decennia ongehinderd over de historische kades en bruggen, maar voordien werd het vuilnis over het water afgevoerd. 'De oorzaak van de verzakking is klip-en-klaar', zegt directeur Simon Klein van de firma Steenwijk – een bedrijf dat al sinds 1813 talloze kades heeft hersteld – , 'De houten palen waar de vloer van de kade op rust, zijn gaan rotten. Ook het zware vrachtverkeer is debet aan die verzakking. De kades zijn hier eenvoudig niet op gebouwd'. (1)

Kaart 1: Oranje: Constructie voldoet naar verwachting niet aan de wettelijke eisen. Rood: Vanwege acute risico's op bezwijken zijn maatregelen getroffen (uit de raadsbrief van wethouder d.d. 12 juli 2019).

Hoe dan ook, na een aantal plotselinge verzakkingen van kademuren was voor de gemeente duidelijk dat er iets moest gebeuren. In december 2017 stortte 25 m kademuur van het Entrepotdok in. In maart 2018 zakte een klein stuk talud van de Nassaukade in. Deze verzakkingen kregen veel aandacht in de media, maar waren veroorzaakt door een lek in de waterleiding (alhoewel je ook zou kunnen zeggen, dat dit een kip-ei-probleem is: ook de schade aan de waterleiding is veroorzaakt door het verkeer). Als meer relevant werd de plotselinge verzakking van een kadewand op het Singel gezien, vlak achter de Dam, waar maatregelen als het slaan van een damwand nodig waren. Hier lijkt de oorzaak heel direct te liggen in zwaar (bouw) verkeer; geruime tijd stonden er zware puincontainers op de wallenkant. Het bouwafval werd met vrachtauto's afgevoerd.

De gemeente deed onderzoek naar de toestand van de kademuren en schrok van wat men aantrof. Op een aantal plaatsen werden noodmaatregelen genomen, zoals versteviging met zand en damwanden. Ook werd een enkel rak (stuk tussen twee bruggen) afgesloten voor het verkeer, zoals de Herengracht bij de Brouwersgracht.

Kaart 2: Onderzoek naar 200 bruggen

Vooral de spectaculaire verzakkingen droegen bij aan een toenemende bezorgdheid in de politiek over de staat van de kademuren en bruggen in Amsterdam die al een paar jaar geleden was gesignaleerd. Onze stad beschikt over tweehonderd kilometer gefundeerde kademuren en bijna tweeduizend bruggen, waarvan ruim zestig kilometer kademuur en ruim 250 bruggen in de binnenstad liggen (zie kadertekst). Van sommige bruggen, bijvoorbeeld die in de Raadhuisstraat, wordt gezegd dat ze nauwelijks hun eigen gewicht kunnen dragen, laat staan het zware verkeer, waaronder de tientallen tonnen wegende trams.

In februari 2019 schokte wethouder Dijksma de gemeenteraad door op basis van een deskundigenadvies te constateren dat vrijwel geen enkele gracht voldoet aan de wettelijke eis dat hij 30 ton moet kunnen dragen, waardoor dus herstel noodzakelijk is (kaart 1). (2) Het is niet uitgesloten dat dit vooral een 'truc' was om meer geld los te krijgen van de gemeenteraad, want uit gesprekken met de ambtelijke werkgroep is ons gebleken dat men zoekt naar manieren om niet aan de wettelijke eisen te hoeven voldoen. Dergelijke eisen hebben namelijk betrekking op bruggen voor zwaar verkeer, terwijl het zinvoller lijkt om zwaar verkeer de toegang tot de binnenstad te ontzeggen. Het is al jaren zo dat vrachtwagens zwaarder dan 7,5 ton voor de binnenstad een ontheffing moeten hebben, alleen wordt die ontheffing vrijwel altijd verleend.

Huidige stand van zaken

Kaart 3: Onderzoek naar 19 km walmuren

Om het probleem in kaart te brengen en maatregelen te nemen, is een speciale ambtelijke projectgroep in het leven geroepen. Deze stuurde aan op een actieve benadering van de zaak, in plaats van een passieve waarin pas maatregelen worden genomen als het eigenlijk al te laat is. Voorheen werden kademuren alleen hersteld of vervangen wanneer er schade werd geconstateerd, maar tegenwoordig wordt het onderhoud beter gepland en worden er met regelmaat diverse inspecties uitgevoerd. De levensduur van een kademuur wordt daarbij geschat op ongeveer 100 jaar. Momenteel wordt jaarlijks 500 meter kademuur vervangen, terwijl dit op basis van de theoretische levensduur twee kilometer per jaar zou moeten zijn.

In december 2019 stuurde de wethouder een voortgangsbrief naar de raad, waarin werd gesteld dat de urgentie, de omvang en complexiteit van de opgave steeds zichtbaarder wordt. Onderdeel daarvan vormen veiligheidsmaatregelen die mogelijk grote consequenties zullen hebben voor de bereikbaarheid en daarmee ook de leefbaarheid van de binnenstad. De komende jaren zullen naar verwachting 181 kilometer kademuur en 623 bruggen worden onderzocht, op dit ogenblik is men bezig met respectievelijk 19 km kademuur en 200 bruggen (kaart 2 t/m 5). Bij deze kademuren is boven de waterlijn zichtbare schade waargenomen. Met duikers wil men ook onder water onderzoek doen, met name naar de houten paalfunderingen. Bij de bruggen wordt een risicobeoordeling gemaakt en worden de funderingen onderzocht. Bij de Herengracht hoek Leliegracht kan men zien welke tijdelijke veiligheidsmaatregelen al zijn genomen. Er zijn 18 rakken en 3 bruggen versterkt en bij 11 rakken en 6 bruggen zijn beperkingen voor het verkeer opgelegd. Daar komt nog bij dat een groot aantal kademuren en bruggen worden gemonitord om snel te kunnen ingrijpen wanneer gevaar dreigt.

Welke maatregelen zouden helpen?

Kaart 4: Lastbeperkingen in paars: 11 rakken en 6 bruggen; versterkingen in zwart: 18 rakken en 3 bruggen .

Als we weten welke kademuren en bruggen niet meer voldoen, welke maatregelen zijn dan nodig? Moeten alle kademuren en bruggen worden vervangen die niet aan de 'wettelijke eisen' voldoen, of alleen die waar gevaar op bezwijken dreigt? De VVAB liet zich adviseren door Ernst de Beaufort, een expert op het gebied van funderingen en historische casco's. (3) In een brief aan de wethouder heeft de vereniging aangegeven zich zorgen te maken over de schaal waarop alle bruggen en walmuren, mogelijk in lengte van jaren, op de schop gaan. Daarin deed de vereniging de suggestie om in de binnenstad andere eisen aan de verkeersbelasting te stellen dan de 'wettelijke eisen'. Bruggen en walmuren verzakken immers omdat zij niet voor het zware verkeer zijn ontworpen. De muren staan op een onder de straat aangelegde houten vloer die wordt gedragen door een houten fundering. Het gebruik van de wegen zou dus samen moeten hangen met de belasting die de objecten kunnen dragen. Dat gebruik zal in een autoluwe (binnen-) stad naar verwachting afnemen, mede ten gevolge van stimulering van vrachtvervoer over water. En daarmee veranderen tevens de beoordelingscriteria om te bepalen welke bruggen en walmuren moeten worden aangepakt. Met het beperken van het zware verkeer kan dus de levensduur van de kades worden verlengd.

Tenslotte vroeg de vereniging aandacht voor de gekozen methodiek. De VVAB wil graag voorkomen dat bepaalde vormen van kademuurvernieuwing afbreuk doen aan de kwaliteit van de monumentale binnenstad. De laatste opmerking was ingegeven door de experimentele kademuurvernieuwing op de Kromboomssloot waar prefab-elementen met opgeplakte doorgezaagde bakstenen zijn toegepast.

Kaart 5: Monitoring van bruggen en kademuren: 50 bruggen en 17 km kademuur

Een heel andere problematiek, waaraan wij al eerder aandacht hebben besteed, zijn de gevolgen van de kademuurvernieuwingen voor monumenteneigenaren. Vervanging van een oude kademuur en het monitoren van de achterliggende panden duurt minimaal twee jaar. Een kademuurvernieuwing brengt bovendien risico's voor schade aan de grachtenpanden met zich mee. Om die reden worden veel eigenaren aangeschreven om hun fundering op orde te brengen, ook om schadeclaims voor de gemeente te voorkomen. Niet altijd is een dergelijk funderingsherstel echter nodig of is de noodzaak daartoe aangetoond. (4) Monumenteneigenaren worden dan onnodig op kosten gejaagd. In een brief aan de VVAB d.d. 18 december 2019 heeft de gemeente geschreven dat er een onderzoeksprogramma samen met kennisinstellingen is gestart naar de belastbaarheid van houten paalfunderingen en de werkelijke verkeersbelasting. Het is dan mogelijk beter te beoordelen of de vervanging van bruggen of kademuren kan worden uitgesteld, bijvoorbeeld door het nemen van verkeersmaatregelen.

Autovrije Herengracht (foto Walther Schoonenberg)

In een eerder gesprek had de VVAB naar voren gebracht dat er wel erg gemakkelijk ontheffingen worden verleend voor vrachtwagens zwaarder dan 7,5 ton. Daarbij wordt niet gekeken naar de vraag of een kade of brug het gewicht aankan, maar alleen naar de gevolgen voor de parkeerplaatsen e.d. De gemeente schrijft nu in haar brief dat ook wordt bekeken of de ontheffing-afgifte kan worden aangescherpt. Dit kan bijvoorbeeld betekenen dat er in de toekomst alleen nog bouwmaterialen kunnen worden aangeleverd via het water.

De vereniging zal het gesprek met de gemeente voortzetten en ook reageren op het concept-beleidskader kademuurvernieuwing zodra dat voor inspraak is vrijgegeven. Over dit onderwerp is nog niet het laatste gezegd, sterker: het zal de komende jaren bovenaan de agenda blijven staan.

Walther Schoonenberg

Voetnoten:
1. Hanneloes Pen, 'Kilometers kade gerenoveerd dankzij de Steenwijkwand' in: Het Parool, 22 mei 2018
2. De raadsstukken zijn te vinden op www.amsterdam.nl onder 'raadsinformatie'. Zoek op 'kademuren' of 'civiele constructies'. Bij de raadsbrief van de wethouder was het rapport Factor 20. Vooronderzoek ter versterking van de gemeente Amsterdam voor de opgave inzake Civiele Constructies, d.d. 15 januari 2019, gevoegd. Zie ook: link.
3. Zie: Gert Eijkelboom en Gerrit Vermeer, 'Funderings- en stabiliteitsonderzoek: rekensom of goed gedrag? Gesprek met ir. Ernst de Beaufort', in: Binnenstad 278 (okt./nov./dec. 2016)
4. Zie het interview met Ernst de Beaufort in Binnenstad 278.

(Uit: Binnenstad 295, nov./dec. 2019)