Geurt Brinkgreve-lezing door Zef Hemel

Stad heeft niets gedaan met toekomstvisie uit 2019

Op zondagmiddag 27 oktober 2024 sprak Zef Hemel op uitnodiging van de VVAB in de Keizersgrachtkerk de jaarlijkse Geurt Brinkgeve-lezing uit. In zijn lezing reflecteerde hij op de binnenstadsvisie die hij in 2019 in opdracht van de burgemeester had opgesteld. Hij stelde vast dat de stad niets met zijn visie heeft gedaan.

Amsterdam Verjaardag

Elk jaar nodigt de VVAB op de verjaardag van Amsterdam iemand uit die iets te vertellen heeft over een nieuw inzicht of visie, die kan worden gerelateerd aan het gedachtegoed van Geurt Brinkgreve (1917-2005). De vorige Geurt Brinkgreve-lezingen werden gegeven door Norbert Middelkoop (2014), Vincent van Rossem (2015), Floor Milikowski (2016), Bart Wallet (2017), Gabri van Tussenbroek (2018), André van Stigt (2019), Coert Peter Krabbe (2021), Berend van der Lans (2022) en Aimée Albers (2023). Dit jaar viel de eer te beurt aan planoloog Zef Hemel, hoogleraar aan de Rijksuniversiteit Groningen en aan de Technische Universiteit Delft, vanwege zijn toekomstvisie op de Amsterdamse binnenstad uit 2019. Wat heeft het gemeentebestuur met deze visie gedaan? Aldus de vraagstelling die de VVAB aan Hemel meegaf.

Geurt Brinkgreve-lezing

Vijf jaar geleden stelde Zef Hemel een toekomstvisie op voor de Amsterdamse binnenstad. In zijn Geurt Brinkgreve-lezing schetste hij eerst de context waarin hij dat deed. Ombudsman Arre Zuurmond had de noodklok geluid over de drukte in de binnenstad. Hij noemde de binnenstad, vooral het Wallengebied, een chaos, een jungle. Daarna werden de stadsdelen opgeheven en lag het vraagstuk weer bij de centrale stad.
Hemel kreeg toen van burgemeester Halsema de opdracht om een binnenstadsvisie te maken. Hoeveel tijd kreeg hij? Een half jaar. Hij kreeg geen dienst, apparaat, om hem daarbij te helpen. Hij besloot om met de Amsterdammers zelf een visie te bedenken, door met een groot aantal bewoners langdurig te praten. Het was, zegt Hemel, een mooi proces en het leverde een eenvoudig boekje op. "Ik werd ervoor bedankt en dan gebeurt het zoals dat gaat in het stadhuis, iemand anders neemt het van je over. Dat was niet mijn bedoeling. Een projectmanager ging een Aanpak Binnenstad schrijven zonder mij te raadplegen. Zo moet je niet met visies omgaan. Een plan kan. Een plan voer je uit. Maar een visie moet gedeeld worden, door heel veel mensen, die moet gaan leven. De Aanpak Binnenstad is fantastisch, maar ik had moeite te ontdekken dat het was gebaseerd op de visie. Ik vind er mijn voorstellen niet in terug." Het probleem met de visie was, zegt Hemel, dat hij hem nooit heeft kunnen vertellen. "De VVAB is ook de eerste die na vijf jaar aan mij vraagt wat er met mijn visie is gebeurd."

Daarna schetste Hemel de Amsterdamse binnenstad, die hij beschreef als een "het meest complexe bouwwerk dat Nederland ooit heeft gebouwd". In dat stedelijke gebied van slechts acht vierkante kilometer komt alles bij elkaar. Complexe systemen zijn bestudeerd vanaf de jaren vijftig. Jane Jacobs was de eerste die dat in haar kritiek op het Modernisme toepaste (1). Haar hele boek gaat over wandelen door New York. Het belang van de stoep, van de winkeltjes: een briljant boek. Hemel leert van Jacobs dat je met zo'n zelf-organiserend systeem voorzichtig moet omgaan. "Dat gaat van onderop. Alle problemen die ontstaan door ingrepen van bovenaf zijn venijnig." Hemel noemde als voorbeeld het opschonen van de Wallen. Dat was een no-go area en die werden weer veilig. Dus stroomden de toeristen er naar toe. Hemel was ook niet enthousiast over het Erotisch Centrum van Halsema in Zuid. "Zulke grote ingrepen gaan niets oplossen. Het probleem van het toerisme kun je niet oplossen, heel vervelend maar het is niet anders."

Wat kun je in complexiteit wel doen? Hemel noemde "drie dingen":

1. Heel goed kijken. De stad verandert voortdurend en bewoners hebben dat vaak het eerst in de gaten. Je moet weten wat er gebeurt.
2. Kleine duwtjes geven. Geen verboden, maar kleine positieve duwtjes brengen het hele systeem in beweging.
3. Een visie maken die overtuigt en gedeeld wordt. Het hele systeem komt dan in beweging. Geen hiërarchische sturing maar netwerksturing.

Hemel zette daarna zijn visie nog eens uiteen. De toeristen houden zich op in een klein gebied, ongeveer de helft van de binnenstad. De route die de meeste toeristen afleggen loopt van het Centraal Station naar het Rijksmuseum. En dat is al zo sinds Cuypers, de bouwer van het Centraal Station en het Rijksmuseum. Cuypers dacht al aan de toeristen. Op een mozaïek in het Centraal Station stond hoe je moet lopen. Je loopt door de Gouden Eeuw, langs het Paleis op de Dam. Op een reliëf in het Rijksmuseum zie je het Paleis uitgebeeld. Cuypers ging ook aan het Damrak tekenen. Dat is de toeristische route al meer dan honderd jaar. Hemel stelt voor om de route te verleggen. Spreiding noemt hij paniek, verleggen is interessanter. "Berlage keek naar Cuypers. Berlage ontwierp Zuid met een nieuw station. Hij bouwde een Amsterdam in spiegelbeeld. En dan loop je van dat station naar het Rijksmuseum, door Zuid. Maar het station kwam er niet. Inmiddels is dat er wel. Station Zuid gaat het belangrijkste station van Amsterdam worden. Eindelijk krijgt Berlage zijn station. Dat is een mega-kans om een goed toeristisch programma te maken buiten de binnenstad. Je kan vanaf station Zuid met vier, vijf routes naar het Museumplein lopen, door het schitterende Oud-Zuid, een waanzinnig museum. Daar moet je dan als stad programma’s voor maken. Mijn inkt was nog niet droog of ik hoorde van de Hartwig Art Foundation die in de oude rechtbank aan de Parnassusweg - inmiddels een monument een museum voor hedendaagse kunst gaat openen, in 2027 (2). Vlakbij station Zuid. Je kan in dat gebied een heel ander toeristisch programma maken dan in de binnenstad. Met de 'Knowledge Mile' breng je jongeren de binnenstad in. Nu zijn er al 60.000 studenten in de binnenstad. De UvA bouwt een nieuwe universiteitsbibliotheek op het Binnengasthuisterrein. Oost haakt daarbij aan met de HKA, het Conservatorium, de Theaterschool, de Academie van Bouwkunst, allemaal in de Oostelijke binnenstad. Dat kun je de stad tot leven brengen als je met de Knowledge Mile meebeweegt. Dan doe je op een Amsterdamse manier, met groen." Daarbij moet volgens Hemel ook de oude binnenstad worden betrokken. "Maak studentenhuisvesting op de Wallen. Waarom niet?"

Hemel noemde twee grote problemen. Het stoort hem dat vrijwel alle publieke instellingen, behalve de Stopera, uit de binnenstad zijn vertrokken. Het Hoofdpostkantoor werd een winkelcentrum, de rechtbank ging weg, de theaters naar de IJ-oevers. Dat hoort allemaal in de binnenstad. Daarom is hij zo blij met de komst van de nieuwe universiteitsbibliotheek op het Binnengasthuisterrein. "Voor het terugbrengen van de publieke gebouwen heb je de overheid nodig."

Als een andere probleem - veel erger dan het toerisme - ziet hij de ontwikkeling op de vastgoedmarkt: de enorme stijging aan vastgoedprijzen (3). "Het drijft heel veel mensen de binnenstad uit, bewoners maar ook ondernemers. Het wordt er niet beter op. Op het eind van mijn visie schreef ik dat daar iets gaat gebeuren. Dat gaat in elkaar klappen."

Toch ziet Hemel ook wel hoopgevende ontwikkelingen. Hij bekeek de Amsterdam City Index van de ondernemers, een graadmeter op veel terreinen hoe de binnenstad ervoor staat (4). De veiligheid gaat goed, de bereikbaarheid is ook niet echt problematisch, de kwaliteit van de openbare ruimte neemt nog steeds toe, behalve dan het afval. Goed nieuws is ook, zegt Hemel, dat 90 % van de ondernemers zich verbonden voelt met de binnenstad. Het gaat niet zo slecht met de binnenstad. Behalve dan het massatoerisme en de gevolgen daarvan. Hemel ziet echter niets in het stellen van een grens van 20 miljoen bezoekers. "Dat is in een complex systeem zeer lastig. Dat gaat gewoon niet lukken. We moeten met z'n allen in beweging komen. Door niet alleen te zeggen wat we niet willen, maar ook aan te geven waar we naar toe willen."
Hemel leverde daarbij wel kritiek op het "luie ondernemerschap in de toeristische dienstverlening” door op de route te zitten en eendjes aan te bieden." Waar blijven de plannen voor een toeristisch product in de rest van de stad?

Over de City Marketing had Hemel te melden dat die gelukkig ten einde is gekomen. "Het was toch echt een grote vergissing om met I Amsterdam te komen, vlak voor de heropening van het Rijksmuseum. Het tijdperk-Huffnagel is gelukkig voorbij." Volgens Hemel is er een alternatief en dat moet "vooral iets sociaals zijn. Iets voor onszelf".

Hemel noemde daarbij het gedachtegoed van Geurt Brinkgreve "waarop wij nog steeds teren". Want: "Hij kwam met een visie waar we allemaal in zijn gaan geloven. Zoiets is weer nodig".

Tot slot stak Hemel de loftrompet op voor burgemeester Schelto Patijn. "Veel Amsterdammers in mijn gesprekken waren lovend over hem. Wat deed hij dan? Hij fietste en wandelde door de stad en sprak met iedereen. Hij greep nauwelijks in. Daarom was hij zo geliefd." Hemel denkt dat Patijn "de complexiteitstheorie van Jacobs doorgrondde".

Conclusie: "Ik vind dat de visie een kans moet krijgen, ook na vijf jaar. Die visie ligt er. Vijf jaar is niet oud, hij gaat mee tot 2040."

[Geurt Brinkgreve-lezing 2024] (27 okt. 2024) (PDF-bestand)
[Visie op de binnenstad van Amsterdam 2040] (10 okt. 2019) (PDF-bestand)

Voetnoten:
(1) Jane Jacobs, The Death and Life of Great American Cities, 1961
(2) https://www.hartwigartfoundation.nl/nl/museum/
(3) https://www.hollandgold.nl/nieuws/amsterdamse-huizenprijzen-het-hoogst-in-400-jaar-een-analyse-van-een-zeepbel/
(4) https://amsterdamcity.nl/amsterdam-city-index/

(WS, 28/10/2024)