Een monument uit de 19de-eeuwse gordel, herrezen in de binnenstad

De aan Gerrit Rietveld toegedichte uitspraak: 'Dat is goed, hier zijn we allemaal van uitgegaan' betrof de bibliotheekzaal van De Bazel in het tussen 1912 en 1914 gereedgekomen fabriekscomplex van de lettergieterij Tetterode, aan de Da Costakade 158.

Een meer uitvoerige karakteristiek in het gedenkschrift 'Honderd jaar lettergieterij in Amsterdam' uit 1951 van Ovink mag hier worden geciteerd: 'Ieder die (er) bin nentreedt geraakt in de ban van de rustige sfeer die haar eigen is. De Bazel heeft deze door een uiterst ingenieuze ruimtewerking weten te bereiken. Over de volle lengte van de zaal valt een gedempt licht door hoge smalle ramen naar binnen; de ver houdingen van lengte, breedte en hoogte zijn op basis van streng geometrische verhoudingen zo gekozen dat alle spanning opgeheven wordt'. Wat ook verhoudingen van verhoudingen mogen zijn, het is duidelijk dat een consistent concept zich aan de lambrizeringen, de deuren en het meubilair, aan het hang- en sluitwerk, de licht ornamenten en de schakelaars heeft meegedeeld om deze voorname indruk te wek ken, waarbij de finesse werd bereikt door een geweven wandbespanning en vloerkleed naar ontwerp van Th. Nieuwenhuis en een lederen in kleur- en goud stempeling uitgevoerde wandversiering boven de open haard naar ontwerp van Sjoerd H. de Roos.
Wat Bernd Melchers van een Chinese tempel zei, is geheel op deze bibliotheek zaal van toepassing: 'Die volendete Schönheit ... tritt in der Wirklichkeit hervor, da alle Masse unter sich und mit der Umgebung in Einklang gebracht sind und keine Einzelheit - weder Forme noch Farbe - sich vordrängt'.
Deze schoonheid is lange tijd aan het oog onttrokken geweest: de lettergieterij is naar elders vertrokken, de betimmeringen en de overige elementen van de zaal zijn uiteengenomen en opgeslagen. En het heeft niet veel gescheeld, of een Amsterdams monument was definitief verloren gegaan.

Bij de restauratie van de Oude Lutherse Kerk aan het Spui evenwel heeft de heer Kwarten, functionaris van het Gemeente lijk Bureau voor de Monumentenzorg, zich de opgeslagen restanten herinnerd en ervoor gepleit deze bij de inrichting van de annexen te herplaatsen. Daar was volop aanleiding toe, want die annexen vervullen een feestelijke functie bij het gebruik van de kerk als aula van de Universiteit van Amsterdam.
Na passen, meten en schuiven bleek een ruimte beschikbaar, die nagenoeg dezelfde afmetingen als de oorspronkelijke zaal bezit en daarmee op De Bazels bibliotheekinrichting lag te wachten. Zelden is een vruchtbare gedachte zo tot wasdom gekomen: alle partijen werkten mee, van de kerkeraad van de Lutherse Kerk tot het College van bestuur van de Universiteit en niet in het minst de restauratiearchitecten Kuipers en Kuipers.
Zo is de bibliotheek van Tetterode herrezen in het complex van de Oude Lutherse Kerk!
Natuurlijk kan zoiets niet zonder marginale wijzigingen: de hoogte van de zaal moest 20 cm worden ingekort en de door Ovink genoemde hoge smalle ramen zijn vervangen door een ritmisch overeenkomstige kolomstelling, die verbinding geeft met een smalle belendende ruimte, welke dienstbaar is aan het opdienen van geneugten, behorende bij een promotiereceptie. Dick Dooijes, die als letterontwerper destijds kind aan huis was in de bibliotheek en die enige informatie voor dit artikel bijeenbracht, wist ook te melden dat op één punt De Bazels schepping onvoltooid was gebleven. Dooijes: 'Het is ooit de bedoeling geweest dat de nu witte vlakken tussen de eikehouten cassettes van het plafond zouden worden versierd met schilderingen naar ontwerp van R.N. Roland Holst. Daarvan is echter nooit iets gekomen.' Zou de tegenwoordige generatie zoveel monumentale kracht kunnen opbrengen, dit sluitstuk alsnog tot stand te brengen? Die ode aan De Bazel zou tegelijk het herrijzen van dit monument in de binnenstad definitief bevestigen!

A. Evers

(Uit: De Lamp van Diogenes 108, maart 1988)