Gezicht op de Oude Kerk vanuit de Enge Kerksteeg

Een tweeluik van Willem Wenckebach en Roos Aldershoff

De Oude Kerk staat als een moederkloek tussen de omringende bebouwing, zoals ook de Nieuwe Kerk vóór de bouw van het Nieuwe Stadhuis in 1648 de Nieuwe Zijde domineerde. Oprijzend tussen dichte bebouwing is deze situering van de Oude Kerk typerend voor de Hollandse riviersteden zoals Gouda, Dordrecht, Rotterdam en Deventer. Tussen 1905 en 2022 legden respectievelijk tekenaar Willem Wenckebach en fotograaf Roos Aldershoff de kerk vast in een perspectivisch opgebouwde compositie, als in een kijkdoos. Het laatgotische Noorderportaal en de verfijnde renaissance van de Heilig Grafkapel sluiten als een coulisse de Enge Kerksteeg af.

L.W.R. (Willem) Wenckebach (1860-1937) tekende tussen 1898 en 1907 een serie stadsgezichten voor het ‘Zondagsblad’ van de courant Het Nieuws van de Dag. Onder de titel ‘Oud-Amsterdam’ gaf deze krant in 1907 een selectie van 100 tekeningen uit. Het was een initiatief in de rijke Amsterdamse topografische traditie, vergelijkbaar met de Atlas Fouquet (1760) en P.H. Witkamps Amsterdam in Schetsen met litho’s van W. Hekking jr. (1862). Tekenaars als Wenckebach en ook H.M.J. Misset (1875- 1958) werden geboeid door het stadsbeeld aan de vooravond van veranderingen; hun werk populariseerde het bedreigde historische stadsschoon. Tegen die achtergrond had Jan Veth in 1901 Stedenschennis geschreven als aanklacht tegen de omstreden demping van de Reguliersgracht en vond in 1911 de oprichting plaats van de Bond Heemschut. Bij Wenckebach kon zich de blik nog richten op de Nieuwezijds Kapel, de Eilandskerk, de Zwarte Bijlsteeg bij de Ronde Lutherse Kerk, het Buitengasthuis en de Baarsjes.

De Oude Kerk tekende Wenckebach driemaal: naast het zicht vanuit de Enge Kerksteeg het gezicht op de Collegekamer van het Onze Lieve Vrouwegilde aan de noordoostkant van de kerk en een gezicht in het middenschip, gezien naar het Vater-Müller-orgel.

De Enge Kerksteeg (en de Oude Kerk) zijn ook voor diens voorgangers een inspiratiebron geweest; Jacob Cats (1741-1799) in 1793, H.P. Schouten (1747-1822) in 1779 en Johannes Jelgerhuis (1770-1836) in 1815. De fotograaf Bernard Eilers (1878-1951), die evenals Jacob Olie (1834-1905) – maar anders dan Wenckebach – het stedelijk veranderingsproces in beeld bracht, verkoos dit stadsgezicht voor zijn niet-verschenen publicatie ‘De ziel van Amsterdam’. Ook in het handboek Amsterdamse bouwkunst en stadsschoon 1306-1942 (J.G. Wattjes, F.A. Warners, 1944) komen we dit stadsgezicht tegen. Het werd kennelijk als een sleutelstuk beschouwd.

Wenckebach

Wenckebach tekende zijn gezicht op de noord-zijde van de kerk vanaf de Warmoesstraat, die als dijk langs de Amstel een hogere ligging heeft. Op zijn pentekening begrenst het hoge zadeldak van de topgevel van de Sint-Joriskapel (of noordertransept) aan de linkerzijde het beeldvlak, rechts is gedeeltelijk de topgevel van de Weitkoperskapel zichtbaar. De speelse compositie van het Noorderportaal en de Heilige Grafkapel staat als een overgang tussen het kerkmassief en de straat. Het laatmiddeleeuwse Amsterdam van de stegen tussen de burgwallen van de Oude en de Nieuwe Zijde, tussen de Nes en Damrak, en Rokin en de Kalverstraat en Nieuwendijk, is een voor Amsterdam atypisch stadsbeeld: alsof je in een Duitse Altstadt bent. Juist door dit voortleven van laatmiddeleeuwse kleinschaligheid en dicht opeenstaande bebouwing zal de tekenaar zijn geboeid. Wenckebach kon deze noordkant van de Oude Kerk nog net zo vastleggen als Cats en Jelgerhuis dat meer dan honderd jaar eerder hadden gedaan. Spoedig zou er een kantelpunt komen; deze noordzijde van het kerkgebouw en de aangrenzende pleinwand zou getekend worden door zowel extreem verval als niet-voltooide restauraties.

Bij Eilers heeft het grote raam in de topgevel van de Sint-Joriskapel de vorktraceringen, die in de achttiende eeuw de laatgotische traceringen vervingen. Dit was de gangbare praktijk in het toenmalige onderhoudsproces, in de zijgevel zien we een dichtgemetseld raam. De twee haaks op elkaar staande steunberen links begrenzen de bouwmassa, met aan de rechterzijde een schoorsteen in de Heilig Grafkapel. Ook in de gedeeltelijk zichtbare topgevel van de Weitkoperskapel herkennen we in het hoog opgaande venster de bakstenen vorktraceringen, die deze kapel in 1760 had gekregen.

Meer dan 100 jaar later

Op de bijgaande foto van Roos Aldershoff zijn de sporen van de restauratiewerken van 1955-1978 zichtbaar, het dichtgemetselde zijvenster van de Sint-Joriskapel is weer geopend en de zandstenen venstertraceringen van het grote raam zijn gereconstrueerd. Ook zijn de voor de laatgotiek zo karakteristieke, maar destijds verdwenen hogels weer gereconstrueerd. De schoorsteen van de Heilig Grafkapel is uit het beeld verdwenen.

Verrassend is de aanblik van de Heilig Grafkapel en het Noorderportaal; menige bezoeker zal hier, mits niet bedwelmd door de Wallen-ervaring, niet zonder verwondering kunnen stilstaan. Op dit onderdeel van de kerk is de in onbruik geraakte term ‘Monument van geschiedenis en kunst’ wel van toepassing; aan de foto zijn de gewijzigde restauratieopvattingen afleesbaar, gezien de gemaakte keuzes uit de periode 1911/12, 1955-1978 en tijdens de tweede restauratie, 1994-1997.

Vanwege funderingswerkzaamheden aan de Weitkoperskapel is in 1912 de tegen deze kapel aangebouwde timmerloods annex stookhok afgebroken en werd het fundament zichtbaar van een verdwenen traptoren tegen het Noorderportaal. Het was voor C.B. Posthumus Meyjes (1859-1922), de architect van de Hervormde Gemeente, aanleiding om de noordkant van de kerk ‘vrij te leggen’, zoals hij ook in 1911 de Nieuwe Kerk aan de Mozes- en Aäronstraat had ‘vrij gelegd’. De daar aanwezige winkels maakten plaats voor grinttuintjes naar ontwerp van Jan Springer (1850-1915). Arnoldus Noach keerde zich in zijn dissertatie over de Oude Kerk (1938) tegen deze restauratiefilosofie. Niettemin is in 1955 een ondiep huisje tegen de Sint-Joriskapel, nog zichtbaar op de foto van Bernard Eilers, afgebroken. In de volgende fase van de restauratie van de Oude Kerk had het behoud van de aangebouwde percelen aan de oost-, zuid- en westzijde van de kerk wel prioriteit. Aan de noordkant illustreert de, met een hek afgesloten, restruimte tussen de in 1956 gereconstrueerde traptoren en de in 2001 herbouwde timmerloods een ruimtelijk conflict.

Heilig Graf

Het Noorderportaal is door H. Janse (2004) gedateerd omstreeks 1510; van iets later datum is het Heilig Graf tussen het portaal en de Joriskapel. De bekroning van de topgevel met renaissance-motieven zoals balusters en arabeske vleugelstukken met steekbandmotieven trekt een nieuw spoor in de gotische vormentaal van de kerk. Pilasters dragen de kroonlijst boven het rondboogvenster, schelpmotieven sieren de boogzwikken. Dat de dagkanten van het venster aan de westkant een schuin verloop hebben, kan herleid worden uit de wens om de Heilig Graf-voorstelling onder het baldakijn in de kapel een uitgekiende belichting te geven. De recent geplaatste rode beglazing, een herinnering aan de tentoonstelling ‘Anastasis’ van Giorgio Andreotta Calò in 2018, ontkent dan weer deze betekenis van de gekozen vormgeving.

De gebeeldhouwde topgevel van het Heilig Graf heeft de tand des tijds doorstaan, de door H.P. Schouten in 1760 getekende zandstenen tracering van het venster is op de tekening van Wenckebach vervangen door rechte staanders. Het Noorderportaal verkeerde – in tegenstelling tot het Heilig Graf – omstreeks 1900 nog in de gedaante zoals Cats, Schouten en Jelgerhuis die hadden gekend. In 1911 zijn namelijk de verdwenen pinakels op de spitsbogen van dit portaal gereconstrueerd, evenals de balustraden. De beide toegangen kregen smeedijzeren luchthekken (fa. Braat te Delft). In 1914 legde Bernard Eilers deze wijzigingen vast. Deze hekken zijn in 1957-1960 verwijderd, zoals blijkt uit de recente foto van Roos Aldershoff.

Panden in de Enge Kerksteeg

De Enge Kerksteeg is de verbinding van de Warmoesstraat, de oostelijke dijk van de Amstel met ‘St. Nikolaas Kerckhove’, het Oudekerksplein. Op de erven langs de Warmoesstraat die tot het tegenwoordige Oudekerksplein doorliepen, vormt de zijgevel van Warmoesstraat nr. 83 met Enge Kerksteeg nr. 4 en nr. 2 de rechterwand van deze steeg, gezien vanuit laatstgenoemde straat.

Als een bescheiden begin van behoud en herstel in dit veronachtzaamde stadsdeel ging de Vereniging Hendrick de Keyser met een vooruitziende blik in 1918 over tot de verwerving van de panden Enge Kerksteeg nr. 4 en nr. 2. Bouwhistorisch onderzoek zou later de juistheid van dit besluit aantonen. ‘De Elant’, nr. 83, behoort tot de oudste huizen van de stad, de restauratie van 1989-1991 bracht een vijftiende-eeuws houtskelet aan het licht. Als eigendom van lakenkoopman Lambert, kerkmeester van de Oude Kerk in 1505, had het huis een bijzondere band met de Oude Kerk. Herman Willemszn. Elant, een volgende bewoner en kapelaan van de Oude Kerk, bracht als priester van de Hamburger kooplieden in 1566 de misgewaden van hun kapel in veiligheid.

In tegenstelling tot het hoekpand heeft Enge Kerksteeg nr. 4 (1634) wel de bakstenen trapgevel met toppilaster op kraagsteen behouden. De halfsteens bogen boven de vensters hebben vlakke zandstenen penanten, aanzetstenen en sluitsteen. In het fries staan twee jaartalstenen: ‘anno 1634’ en de gevelsteen ‘De Verghulde Wan’, een uit tenen gevlochten mand waarmee het kaf van het koren werd gescheiden. Het ondiepe hoekhuis nr. 2 met zijn overkragende gevel, dat in 1587 vermeld is als eigendom van burgemeester Jan Claes Boelens, dateert in de huidige vorm uit omstreeks 1650 en is in 1779 inwendig verhoogd. De datering van de gevelsteen met het opschrift ‘De Liefde bovenal’ is een replica, het origineel bevindt zich binnen. De voorstelling van de kruis dragende Christus tussen drie vrouwenfiguren, wellicht te interpreteren als personificaties van Geloof, Hoop en Liefde – mogelijk ongewoon na 1578 – stelt vragen aan de datering. De datering omstreeks 1530 door Wattjes en Warners (1945) bleek niet houdbaar, Onno Boers (2006) geeft geen datering.

Guido Hoogewoud

Bronnen
– J.F.L. de Balbian Vester, ‘In memoriam L.W.R. Wenckebach’ in: Maandblad Amstelodamum 24 (1937), p. 113.
– H. Janse, De Oude Kerk te Amsterdam, bouwgeschiedenis en restauratie, Zeist/ Zwolle 2004, p. 84-92, 305..
– R. Meischke, H.J. Zantkuyl, W. Raue, P.T.E.E. Rosenberg, Huizen in Nederland, Architectuurhistorische verkenningen aan de hand van het bezit van de Vereniging Hendrick de Keyser, Zwolle 1995, p. 126-138.
– R. Meischke, Het Nederlandse woonhuis van 1300-1800, Haarlem 1969, p. 230-231, 263-264.
– J.G. Wattjes en F.A. Warners, Amsterdams bouwkunst en stadsschoon 1306-1942, Amsterdam 1944.
– O. Boers, Geveltekens rondom de Oude Kerk, Amersfoort/ Brugge 2006.

(Uit: Binnenstad 311, april-juni 2023)