Van Eesteren

Ik was onlangs in Lelystad. Veel lezers weten natuurlijk wel dat het Algemeen Uitbreidingsplan van Amsterdam rond 1930 is ontworpen door Van Eesteren, maar zijn ontwerp voor Lelystad is minder bekend. Ik heb mij altijd verbaasd over de achteloze wijze waarop het werk van Van Eesteren in Amsterdam wordt vernield.

C. van Eesteren, Plan voor centrum en omliggende woonwijken van Lelystad, 1964 (Flevolands geheugen)

Eerst heeft de stad lange tijd goede sier gemaakt met zijn reputatie als stedenbouwkundig ontwerper, Nieuw West was een internationaal toonbeeld van geavanceerde ideeën over de inrichting van de moderne woonwijk. Maar na vijftig jaar waren die naoorlogse woonwijken natuurlijk verouderd en vanaf dat moment hadden de Amsterdamse volkshuisvesters geen enkele belangstelling meer voor de historische betekenis van het Algemeen Uitbreidingsplan. Klaarblijkelijk is het heel moeilijk om respect op te brengen voor het erfgoed wanneer nieuwe problemen en nieuwe prioriteiten zich aandienen.

In Lelystad realiseerde ik mij dat het onbegrip voor het gedachtegoed van Van Eesteren wel begrijpelijk is. Het ontwerp dat hij rond 1960 voor de stad maakte, was op dat moment eigenlijk al een museumstuk. Zijn ideeën dateerden uit de jaren twintig, toen de internationale avant-garde streed voor een radicale ommekeer in de kunsten. De wereldberoemde architect Le Corbusier tekende in 1922 een stad die geheel uit hoogbouw, verkeerswegen en parken bestond. Die fantasie werd nog in de jaren zestig in de Amsterdamse Bijlmermeer gerealiseerd. Maar het futuristische plan voor Lelystad dat Van Eesteren voor ogen stond, kon geen genade vinden in de ogen van de adviseurs die het moesten beoordelen. Dat was geen esthetisch oordeel maar vooral een verstandig bestuurlijk besluit. Men dacht dat het grootsteedse centrum van de stad niet uitvoerbaar zou zijn.

Daarmee kwam niet alleen een einde aan de carrière van Van Eesteren. Niet lang na het echec van de planvorming voor Lelystad, werd een aanvang gemaakt met de voorbereiding van Almere. Men had natuurlijk geleerd van Lelystad en het is niet overdreven om te spreken van een ommekeer in de Nederlandse stedenbouw. Het theoretische ideaal van een perfecte stad dat voor Van Eesteren essentieel was, heeft in Almere geen rol gespeeld. De ontwerpers keerden terug naar een pragmatische aanpak, waarbij ze het voorbeeld van de historische stad niet schuwden. Almere Haven (1975-1985) is een gezellig Zuiderzeestadje. Die ontwikkeling was al enige tijd gaande. Het ontstaan van de Amsterdamse Maatschappij tot Stadsherstel in 1956 kan wel een teken aan de wand genoemd worden.

Van Eesteren had al veel eerder kunnen weten dat er veranderingen op til waren. Ook de Internationale Congressen voor het Nieuwe Bouwen (CIAM), die hem zo na aan het hart lagen, vertonen direct na de oorlog een scherpe koerswijziging. Hij werd als voorzitter terzijde geschoven en de Spartaanse visie op de stad van de pioniers moest plaats maken voor nieuwe gezichtspunten. Met name de sociale aspecten van het stadsleven kregen meer aandacht, men raakte gefascineerd door de levendigheid van oude stadskernen die Van Eesteren als een verwerpelijke chaos beschouwde. De Nederlandse architect Aldo van Eyck had daarbij het hoogste woord. Het manifest dat hij met een aantal medestanders, onder wie Herman Hertzberger, in 1959 in het tijdschrift Forum publiceerde, 'Het verhaal van een andere gedachte', was in zekere zin een afrekening met Van Eesteren. De strokenbouw van Bos en Lommer werd daarbij afgebeeld in contrast met een terras in Rome.

Ontwikkelingen in de kunst en de architectuur gaan betrekkelijk snel. De avantgarde van de jaren twintig is inmiddels een eeuw oud, alleen kunsthistorici begrijpen nog hoe al die wonderlijke ideeën tot stand zijn gekomen. Achteraf beschouwd kunnen we ons alleen maar verbazen over het feit dat Van Eesteren zijn radicale opvattingen in Amsterdam op grote schaal heeft kunnen realiseren, zij het in een wat gematigde vorm. Maar daarom is het ook niet zo wonderlijk dat die erfenis nu niet erg gewaardeerd wordt door mensen die geen belangstelling hebben voor de geschiedenis van de stedenbouw. Politici hebben andere zorgen, de schoorsteen moet roken, woningen verouderen en verdichting is de essentie van de hedendaagse stedenbouw. De relatie tussen erfgoed en politiek is doorgaans problematisch. De oprichter van onze Vereniging, Geurt Brinkgreve, beschouwde Van Eesteren als een gevaarlijke gek, en de Dienst der Publieke Werken was in zijn ogen een criminele organisatie. Brinkgreve kwam tot de conclusie dat de gemeenteraad, waar hij lid van was, hem niet de mogelijkheden bood om het beleid van het gemeentebestuur in de oude binnenstad effectief te bestrijden. Hij bedankte voor zijn politieke functie en werd actievoerder.

Ik ben kunsthistoricus en houd mij nu al veertig jaar bezig met Van Eesteren. Zoiets heet met een deftig woord een specialisme, het wordt een deel van je bestaan. Een gedachtewereld die nooit gaat vervelen. De leergierige zoon van een aannemer in Alblasserdam, geboren in 1897. De eerste berlagiaanse ontwerpen voor zijn geboortedorp, de Prix de Rome, de ontmoeting met Van Doesburg in Weimar, de Parijse maquettes, inmiddels toch nog beroemd geworden, het internationale succes met de Unter den Linden-prijsvraag in 1925, een dwaas ontwerp, maar toch geniaal. Met de lezing 'Eine Stunde Städtebau' in Berlijn, januari 1928, gaf hij een compleet beeld van de functionele stad. In mei 1929 begon het werk in Amsterdam, in 1930 werd hij voorzitter van de Internationale Congressen voor het Nieuwe Bouwen. Na de oorlog heeft Van Eesteren zich intens bezig gehouden met de inrichting van de Zuidelijke IJsselmeerpolders. Lelystad was natuurlijk een bittere teleurstelling. Maar in 1964 was zijn tijd voorbij, Hans Jaffé had de avant-garde, inclusief Van Eesteren, al in 1956 bijgezet in de kunstgeschiedenis met zijn proefschrift over De Stijl.

Vincent van Rossem

(Uit: Binnenstad 305, sept./nov. 2021)