10.000 stenen van de Westerkerk vervangen

De eerste steen voor de Westerkerk werd gelegd op 9 september 1620, nu precies 400 jaar geleden. In 2012 werd besloten tot een restauratie van dit prachtige kerkgebouw. Dat was dringend nodig: het pleisterwerk viel op diverse plaatsen van de muren en er kwamen zelfs stukjes baksteen naar beneden. De restauratie vond na een lange en grondige voorbereiding plaats in 2019/20.
Foto Wim Ruigrok

De Westerkerk werd in 1620 gebouwd naar ontwerp van stadsbouwmeester Hendrick de Keyser (1565-1621). Het was de belangrijkste kerk die - in opdracht van de stad - werd opgericht in de stadsuitleg van 1613. De kerk lijkt veel op de twintig jaar eerder gebouwde Zuiderkerk, maar is nog hoger en monumentaler. De bouw kwam overigens pas in 1631 gereed, maar toen moest de toren nog verrijzen. De eerste steen voor de nieuwe stadskerk werd gelegd op 9 september 1620.

Precies op die dag vier eeuwen later sprak ik met kerkrentmeester Teun Hoeve over de restauratie van het monumentale kerkgebouw. Er moesten zo'n 10.000 stenen worden vervangen, omdat ze waren gebroken of zelfs verbrokkeld. Bij de vorige grote restauratie, zo'n dertig jaar geleden, waren de stenen gehydrofobeerd, een impregnatietechniek om gevels waterafstotend te maken. Het gevolg daarvan was echter dat de gevels vocht bleven vasthouden. Ook kampte men met zoutuitbloei. Door het vocht kristalliseerde het zout in de muren, waardoor de stenen uit elkaar werden gedrukt en het stuc van de muren viel. Nog ernstiger was dat de bakstenen door vorst waren beschadigd: het bevroren water in de muren verbrokkelde de stenen met als gevolg dat er brokstukken naar beneden vielen.

De subsidies van het rijk (7 miljoen euro), de provincie en de gemeente (voor het exterieur) waren bij elkaar niet genoeg om de restauratie te financieren. de Vereniging Vrienden van de Westerkerk, die zo'n zeshonderd leden heeft, organiseerde daarom de publieksactie 'Metsel een steen', waarbij burgers bakstenen konden adopteren, eventueel voorzien van de naam van de contribuant. Iedereen die zijn steentje bijdroeg kreeg ook een steen mee naar huis. André van Duin is één van de eerste bekende Amsterdammers geweest die aan de actie heeft meegedaan en ook burgemeester Eberhard van der Laan adopteerde een steen, heel toepasselijk nabij het burgemeesterspoortje. Deze namen zijn overigens niet zichtbaar, omdat ze aan de bovenzijde van de steen zijn aangebracht.

Foto Walther Schoonenberg

Nieuwe stenen

Steenfabriek Zilverschoon kreeg de opdracht de zeventiende-eeuwse handvormsteen zo goed mogelijk te reproduceren. Het ging daarbij vooral om de hardheid, kleur en afmeting. Voordat de stenen werden gebakken werden de namen van de 'Metsel een steen'-actie in de ruwe klei gedrukt. Dat gebeurde bij zo'n duizend van de tienduizend stenen. Overigens zijn alleen stenen aan de buitenzijde vervangen. Tijdens de werkzaamheden bleek dat de stenen aan de buitenzijde de mooiste waren, daarachter bevindt zich in de tachtig centimeter dikke muren aanzienlijk minder fraai metselwerk, zogenaamd vuilwerk, dat immers toch niet zichtbaar is. Dit was in die tijd bij grote gebouwen gebruikelijk. Zeker de helft van het voegwerk is vernieuwd. Zo'n 1,5 cm aan voegwerk is uit de voegen gehaald en vervangen door een mengsel van kalk en zand, dat zachter is dan de stenen, waardoor het muurwerk kan ademen en ook vervormingen beter kan opnemen.

In het interieur werd al het loszittende stucwerk verwijderd en vervangen. Het stuc is een paar centimeter dik en werd in twee lagen aangebracht. Van de werkzaamheden aan het exterieur heeft men geen last gehad, maar toen men aan het interieur toekwam - de laatste fase van de restauratie - moest de kerk in twee delen worden gesplitst, waarbij halverwege de kerk een (plastic) afscheiding was aangebracht, zodat de werkzaamheden aan de ene zijde en de diensten aan de andere zijde konden plaatsvinden. (1)

Een apart verhaal vormen de toegepaste kleuren voor het schilderen van de zandsteen en ook het stucwerk van de binnenwanden. Voor het interieur is een speciale 'Westerkerk-Bentheimer' gekozen die iets warmer is dan gebruikelijk, maar zonder daarin door te schieten. Als je de Westerkerk bezoekt, moet je vooral goed letten op de basementen van de zuilen, die anders zijn behandeld dan voorheen.

Het orgel

Foto Walther Schoonenberg

De werkzaamheden in de kerk brachten risico's met zich mee voor het grote orgel, in 1686 gemaakt door R.B. en J. Duyschot en in 1727 uitgebreid door C. Vater. Dat moest een jaar lang luchtdicht ingepakt worden achter een wit zeil. Stof is de ergste vijand van een orgel, omdat het overal in doordringt en de klank verandert. Een ventilator zorgde voor overdruk zodat het plastic een beetje bol stond en stof geen kans kreeg om het orgel binnen te dringen.

Het orgel heeft 3.800 pijpen in drie etages boven elkaar. er bleek veel stof in te zitten en sommige pijpen waren onder hun eigen gewicht vervormd wat de klank niet ten goede kwam. Er zijn zo'n drieduizend pijpen afgenomen om schoongemaakt te worden, de overige waren te groot en moesten ter plekke worden opgeknapt. Het vilt en het leerwerk zijn vervangen, door rundleer in plaats van schapenleer, en waar nodig ook de houten blokjes en klepjes. Het orgel klinkt nu veel beter, helderder en zuiverder dan voorheen, zoals we recent konden beluisteren in de speciale concerten door de cantor-organist van de Westerkerk, Evan Bogerd en collega-organisten.

De vriendenvereniging heeft ook bijgedragen aan de kostbare restauratie van het grote orgel en aan het groot onderhoud van het meubilair. Zo werden de kerkkronen opgeknapt, die weliswaar replica's zijn van originele zeventiende-eeuwse, maar belangrijk bijdragen aan de beleving van het prachtige interieur. Bijzonder is dat ze net als in de Portugese Synagoge voorzien zijn van echte kaarsen. De elektrische verlichting bestaat uit spotjes, die vrijwel onzichtbaar in het hoge gewelf zijn aangebracht.

Is de restauratie nu voltooid? Nee, nog niet helemaal: een deel van het stucwerk en het schilderwerk in het interieur moet nog uitgevoerd worden. Overigens staat ook nog een nieuwe restauratie van de Westertoren op stapel, maar dat is een verantwoordelijkheid van de gemeente Amsterdam, aangezien de toren eigendom is van de stad. Wat ook nog komen gaat is de restauratie van de orgelluiken van De Lairesse. Deze zullen in de kerk worden gerestaureerd zodat iedereen dat kan volgen. Op dit ogenblik wordt nog onderzoek verricht naar de beste werkwijze. De restauratie moet in 2025 zijn voltooid, wanneer Amsterdam 750 jaar bestaat.

Walther Schoonenberg

Aannemer: Koninklijke Woudenberg Ameide Architecten: Ramon Pater en Petra van Diemen van Archivolt Architecten

Voetnoot:
1. Zie het restauratieblog van de Westerkerk: https://www.westerkerk.nl/monument/restauratieblog

(Uit: Binnenstad 301/302, jan./mrt. 2021)

Door in te loggen, kunt u ondermeer uw gegevens beheren. Alleen leden hebben een inlogaccount.

Reacties

Er zijn momenteel nog geen reacties op dit artikel.

Alleen als u bent ingelogd, kunt u een reactie plaatsen.