Jongst gedateerde halsgevel

Een nieuwe top voor Kalverstraat 114

Het afgelopen jaar kreeg een zeventiende-eeuwse halsgevel in de Kalverstraat, op nummer 114, zijn geveltop terug. De prachtig gebeeldhouwde top was er al in 1937 afgehaald en vervangen door een stenen attiek. In opdracht van de eigenaar liet Kees Doornenbal de top opnieuw hakken door een Spaanse beeldhouwer. De reconstructie vormde een onderdeel van de renovatie van het winkelcomplex waarvan onder meer ook het grote buurpand deel uitmaakt.

Kalverstraat 114 met de nieuwe top (foto: Wim Ruigrok)

Dat buurpand op nr. 116-118 had een glazen vliesgevel uit de jaren 1980, maar daarachter bleek het pand ontworpen door architect Gerard Loogman nog aanwezig te zijn. De glazen vliesgevel werd verwijderd en vervangen door een reconstructie van de koperen gevel uit 1931. Het is een voorbeeld van de moderne architectuur, die niet erg populair was bij de vooroorlogse welstandscommissie, omdat het geen Amsterdamse School-architectuur was en niet passend in het Amsterdamse stadsbeeld werd gevonden. Over deze reconstructie is al geschreven in het Cuypersbulletin. (1) De herplaatsing van de zeventiende-eeuwse geveltop bleef echter tot nu toe onopgemerkt.

Kalverstraat 114 in 2017 (foto: Walther Schoonenberg)

Als er betrouwbare informatie bestaat over de oude toestand van het bouwwerk én er geen authentieke substantie verdwijnt die het behouden waard is, is er geen bezwaar tegen reconstructie. Over attiek uit de jaren dertig oordeelden het bureau Monumenten en Archeologie en de Commissie voor Ruimtelijke Kwaliteit (CRK) dat deze 'zonder toegevoegde waarde' was. Van het pand van Loogman bestonden de ontwerptekeningen nog, maar dat was niet het geval bij het zeventiende-eeuwse pand. Gelukkig stonden er wel een tweetal scherpe vooroorlogse foto's op de Beeldbank van het Stadsarchief. Het fronton van de geveltop was echter niet bekend, want dat ontbreekt op de oude foto's. Er is gekozen voor een segmentvormig fronton zoals dat veel voorkomt bij dergelijke halsgevels.

Het aanbrengen van de nieuwe top (foto Kees Doornenbal)

Voor de detailleringen heeft Kees Doornenbal gekeken naar vergelijkbare toppen met dezelfde architectuur. Zo is het profiel van het lijstwerk gebaseerd op een pand aan de Nieuwezijds Kolk, waarvan zich nog opmetingstekeningen in het archief van het Bureau Monumentenzorg bevonden. Ook vond Doornenbal een pand op de Zwanenburgwal dat volgens hem eveneens een nogal vlak reliëf heeft. En hij maakte gebruik van het Digitaal Grachtenboek om panden uit dezelfde bouwperiode te vinden. Doornenbal reisde naar Spanje om de beeldhouwer te ontmoeten en toezicht te houden op de reconstructie. De beeldhouwer bleek te wonen in een dorp van steenhouwers naast een berg waar het natuursteen werd gedolven: geen zandsteen, zoals van oudsher gebruikelijk in amsterdam, maar kalksteen, wat een goed alternatief is. (2)

Kapiteel (foto Kees Doornenbal)

Behalve de geveltop zijn ook de twee oeilsde-boeuf (ossenogen) teruggebracht. In deze gebeeldhouwde zoldervensters zijn de initialen C.J.D. (van Doornenbal) en het jaartal 2019 aangebracht, zodat latere generaties architectuurhistorici niet op het verkeerde been worden gezet. Aan het kapiteel zijn de drie Amsterdamse kruisjes toegevoegd; dat vonden ze leuk in Spanje.

De gevel was overigens bedekt door dikke verflagen, waardoor je het metselwerk niet meer kon zien. Die verflagen zijn eraf gehaald, wat altijd een zeker risico met zich mee brengt. Want wat tref je daaronder aan? In de gevel werden wel sporen van verbouwingen gevonden, maar die bleken niet hinderlijk te zijn. Het metselwerk van de gevel is voortgezet in de nieuwe halsgeveltop, in kruisverband met klezoortjes - zoals het hoort. Daarvoor zijn oude handvorm-bakstenen gebruikt. Om het kleurverschil tussen oud en nieuw metselwerk te maskeren is de hele gevel geolied in ge-pigmenteerde lijnolie. Doornenbal heeft dat zelf gedaan en was dagenlang op de steiger te vinden. De kalkstenen onderdelen zijn zoals gebruikelijk in een Bentheimer-kleur geschilderd. Niet alleen de top, maar ook de pui is gereconstrueerd: een laat-negentiende-eeuwse houten winkelpui. Voor het beeld is dat niet onbelangrijk, want daardoor is de individualiteit van deze panden teruggebracht en de schaalvergroting over de drie panden ongedaan gemaakt, ook al gaat het in werkelijkheid om één winkelcomplex.

Achter deze prachtig herstelde gevel is de zeventiende-eeuwse kern van het pand nog aanwezig. Dat vormde de reden voor het herstel van de kap, die direct aansluit op de teruggebrachte geveltop. Deze kap werd met spanten, dus op de oude wijze, gereconstrueerd. Het pand loopt door tot aan de Gedempte Begijnensloot 3-5. De achtergevel daar was wit geschilderd, maar heeft nu een steenkleur gekregen.

Foto naar glasnegatief uit de fotocollectie van M&A, z.d. (SAA)

Deze restauratie bewijst dat het voor exploitatie geschikt maken van panden niet altijd ten koste hoeft te gaan van het historische beeld.

Reconstructie is in Amsterdam bij de toezichthoudende instanties (MenA en RCE) niet populair, omdat het terugbrengen van een oudere toestand als een vorm van geschiedvervalsing wordt gezien. Er worden immers bouwperioden ongedaan gemaakt en uitgewist. Wie oude gebouwen in de eerste plaats als bouwhistorische documentatie ziet, zal het verlies aan authentieke substantie altijd betreuren. (3) Maar uit deze en andere voorbeelden blijkt dat er sinds enkele jaren een andere wind waait in Amsterdam. (4) Tien jaar geleden was dit project vermoedelijk niet goedgekeurd. Hierbij werkte zeker ook mee dat de betrokken architect het vertrouwen geniet van de instanties. Hij had voor de herbouw van de panden eerste Oosterparkstraat 88-126 van Stadgenoot de prestigieuze Amsterdamse nieuwbouwprijs gekregen, een publieksprijs voor de mooiste nieuwbouw in de stad. Deze prijs geeft ook aan dat dit initiatief breed wordt gewaardeerd. Doornenbal spreekt overigens liever over 'historisch verantwoord bouwen' dan over 'historiserend bouwen'. Het gaat immers om ambachtelijk werk en de kwaliteit daarvan is vaak groter dan van hedendaagse bouwwerken met baksteenprint of op beton geplakte steentjes.

Walther Schoonenberg

Voetnoten
1. Gerrit Vermeer, 'een glimp van het vergeten oeuvre van architect G.A.M. Loogman', Cuypersbulletin 24 (2019) 4, 6-19.
2. Er zijn meer nieuwe geveltoppen in kalksteen gemaakt. Zo hakte Tobias Snoep in 1999 de nieuwe halsgevel van Kalkmarkt 7 in Franse kalksteen.
3. Zie bijvoorbeeld: Gabri van Tussenbroek, 'Reconstructie en verzet. Over materiële authenticiteit', Bulletin KNOB 119 (2020) 4, 10-15.
4. Het keerpunt is exact te dateren, namelijk met de komst van een nieuwe versie van de welstandsnota De Schoonheid van Amsterdam in 2013.
Zie: Historiserend bouwen en reconstructie niet op voorhand uitgesloten.
5. Zie: Vincent van Rossem, 'Cum laude', Binnenstad 223/224 (okt. 2007).

(Uit: Binnenstad 301/302, jan./mrt. 2021)