De Huizendokter

Het mooie artikel over de firma Hesseling in Binnenstad 296 deed mij denken aan onze eerste jaren in Amsterdam. Palmstraat 77, gebouwd in 1883, was in 1939 ingrijpend gerenoveerd. Bouw- en Woningtoezicht had gedreigd met onbewoonbaarverklaring. De oorspronkelijke alkoofwoningen, twee per bouwlaag, werden vervangen door tweekamerwoningen, met een belachelijk grote hal die in de ogen van Bouw- en Woningtoezicht eigenlijk nog een alkoof was. Het waren, volgens ervaringsdeskundigen, met stip de mooiste woningen in de Palmstraat. Aan het exterieur veranderde niets, alleen de negentiende-eeuwse voordeuren werden vervangen door een eigentijds ontwerp.

Palmstraat 77 (foto Wim Ruigrok)

Toen wij het pand in 1979 kochten, hadden opeenvolgende eigenaren vier decennia lang geen cent besteed aan onderhoud. Dat was onmogelijk door het communistische huurbeleid van de gemeente Amsterdam. Lekkages waren aan de orde van de dag. In die verre jaren resteerde er nog iets van het vroegere buurtleven, er was een oudere man die het lokale loodgieterswerk deed. Zijn naam was Kraaivanger of Kraayvanger, ik kan mij geen enkel document herinneren waarop die naam geschreven stond, laat staan gedrukt. Hij beschikte over een bergruimte die vermoedelijk bij de renovatie van dat pand, Willemsstraat 132-150, verdwenen is. Of het is nu een fietsenstalling. Dat was zijn hele bedrijf, een auto had hij zeker niet, waarschijnlijk wel een bakfiets, maar die staat mij niet meer voor de geest.

Kraaivanger werkte natuurlijk niet voor beheerders van grote complexen, maar voor de traditionele pandjesbazen die met kunst en vliegwerk de klachten van hun huurders verhielpen. Zo goedkoop mogelijk, dat was zijn specialiteit, het eeuwig oplappen van oude huizen. Wij noemden hem de huizendokter. Het is een vak dat niet meer bestaat en dat ook nooit ergens gedoceerd is. Het werd van generatie op generatie overgeleverd, tot alle ambachtelijke kennis van het bouwvak vermalen werd door moderne technische opleidingen. Geen enkele lekkage was nieuw voor Kraaivanger, hij kende het wrakke bouwwerk van de Jordaan als zijn broekzak. Voor de raadselachtige lekkage in onze douche was een blik genoeg. Sanitair specialisten tastten in het duister, maar Kraaivanger wist het meteen: niet de afvoer, die was al vervangen door een gretige aannemer, niet het terrazzo vloertje, maar het veertig jaar oude voegwerk tussen de tegels op de wanden lekte.

Kraaivanger had nooit praatjes, maar hij stelde wel degelijk eer in zijn werk en hij hield van oude huizen. Zijn methode was onderhouden en herstellen, geheel conform het devies van Jan Kalf. Maar soms moest er toch wel iets vernieuwd worden. De pui van het pand ging lekken, en die pui is het enige sieraad van de sobere gevel. Zowel de zinken afdekking als de loodstrip die zink en metselwerk waterdicht verbindt, waren op. Bij het belendende pand, Palmstraat 79, had men dat probleem opgelost door de pui te slopen. Het is nog steeds een soort open wond. Kraaivanger begreep dat de reparatie van de pui een rib uit ons lijf was, maar hij maakte toch op zijn bescheiden wijze duidelijk dat die andere oplossing hem niet zinde. Het is ook de enige keer dat we een soort offerte hebben gekregen. Het zal geen cent teveel zijn geweest. Ouderwetse vakmensen zoals Kraaivanger en zijn talloze voorgangers, leidekkers, pompemakers en loodgieters, hebben eeuwenlang de historische binnenstad onderhouden. Zij beschikten over een fenomenale kennis van oude gebouwen. Die kennis kwam niet uit boeken en zeker niet uit het gebrekkige lesmateriaal dat Petra Brouwer heeft beschreven in haar proefschrift. De praktijk was hun leerschool. De loodgieter kende elk huis in zijn werkgebied, hij had de technische details van het historische werk met zijn eigen ogen gezien en met zijn eigen handen gerepareerd. Ook bij het Bouw- en Woningtoezicht werkten aan het begin van de vorige eeuw nog ambtenaren met grote kennis van zaken. Zo wordt C. Visser, die zich ook verdienstelijk heeft gemaakt voor de Vereniging Hendrick de Keyser, door D.F. Slothouwer ‘met grote erkentelijkheid’ genoemd in zijn boek over Amsterdamse huizen uit 1928. Slothouwer zelf reduceert die huizen tot een typologie, architectuurgeschiedenis, maar voor Visser waren het natuurlijk constructies, metselwerk, timmerwerk en loodgieterswerk. Slothouwer was een academisch gevormde architect en professor in Delft. Zijn benadering is kenmerkend voor Delft, waar een soevereine minachting voor het oude ambacht tenslotte heeft geleid tot prullaria die met kit en purschuim in elkaar wordt geflanst.

Medewerkers van het Amsterdamse Bureau Monumentenzorg, nu M&A geheten, als een jolige modeketen, worden dagelijks geconfronteerd met gediplomeerde architecten die werkelijk geen flauw idee hebben van de wereld die Visser zo goed kende. Ook E. van Houten werkte bij het Bouw- en Woningtoezicht. Zijn naam is verbonden aan de zogenoemde Van Houtenpanden, nieuwbouw uit de jaren dertig met herplaatste toppen van gesloopte huizen. Dat was een noodoplossing om de schade aan het stadsbeeld te beperken die werd veroorzaakt door fanatieke krotopruimers, een schoolvoorbeeld van socialistische vernielzucht. Veel kunsthistorici begrijpen niet dat Van Houten pionierswerk deed toen niemand enige belangstelling had voor eenvoudige huizen uit de zeventiende en de achttiende eeuw. Hij hield oprecht van de oude binnenstad. Zijn bijdrage aan de Heemschutreeks, Amsterdamsche Merkwaardigheden, deel 14 (1942), getuigt van ouderwetse kennis, net als Visser wist Van Houten tot in de kleinste details hoe een Amsterdams huis in elkaar zat.

Overigens had Kraaivanger grote bezwaren tegen de vooroorlogse open gashaard in Amsterdamse School stijl, met van die keramische gloeipijpjes, waar ik bijzonder op gesteld was. Dat vond hij een levensgevaarlijk apparaat en er moest, tot mijn grote spijt, een tweedehands kachel met vlambeveiliging aangeschaft worden.

Vincent van Rossem

(Uit: Binnenstad 297, mrt./apr. 2020)