Amsterdam herinnerd

Wanneer in Amsterdam de iepen bloeiden, dacht ik altijd wel even aan Geurt Brinkgreve, die alweer vele jaren geleden op 23 maart is overleden. Maar hier, op ons boreale eiland, zijn geen iepen. Zoetjesaan begint Amsterdam een herinnering te worden en het is wonderlijk om te ervaren hoe dat gaat. Die iepen bijvoorbeeld, zijn onvergetelijk.
De Hemsterhuisstraat in Slotervaart (foto: Wim Ruigrok)

Wanneer Berlage zijn geboortestad, hij groeide op aan de Herengracht, vergelijkt met Venetië doet hij een verrassende observatie. ‘Ik kan niet nalaten een vergelijking te trekken tussen Neerlands hoofdstad en de Italiaansche stad. Dan valt het hemelsbreed verschil in het oog. Ik neem Amsterdams beroemdste punt, de bocht van de Heerengracht en Venetiës Canal Grande. Een onpartijdig beoordeelaar zal misschien toch aan den eerste de prijs toekennen, ofschoon de paleizen aan het Canal Grande het natuurlijk winnen, en het waterleven veel amusanter is. Maar de sombere ernst der statige boomenrij die Amsterdams patricische huizen beschaduwen, en zich in het water weerspiegelen, zal een Venetiaan misschien benijden’ (Italiaanse Reisherinneringen, Rotterdam 2010, p 172).

In die verre jaren was de grachtengordel natuurlijk sowieso nog veel statiger dan nu. Er stonden geen auto’s geparkeerd, er liepen geen toeristen in bonte vrijetijdskleding en ook de fletsenplaag bestond nog niet. Het kost mij moeite om in mijn herinnering een aangenaam beeld van de binnenstad te vormen. Begin jaren tachtig kon het op de Herengracht ten noorden van de Raadhuisstraat nog wel stemmig zijn, verstild, vooral in de schemering, wanneer het regende. Herinnering zet de tijd stil, maar daarvoor moet een beeld zich wel een beetje lenen. Zeker de afgelopen twintig jaar was het altijd een chaos in de binnenstad, die ik mij alleen zal herinneren als een inferno van verontwaardiging over het zegevierende vandalisme en ergernis aan de drukte.

Hoe de herinnering werkt weten we natuurlijk niet precies. Zolang ik niet dement word, zal ik mij de namen herinneren van de architecten die na 1850 in de stad gebouwd hebben. En vaak rijst daarbij wel een beeld op van een gebouw of zelfs enkele gebouwen. Daarbij is het ook mogelijk om dat beeld te verfraaien door irritante rommel weg te retoucheren. Zo hebben schilders natuurlijk altijd gewerkt. Een schilderij is eigenlijk een innerlijk beeld, zoals een herinnering. De kunstenaar heeft de werkelijkheid niet alleen gezien, maar ook in zich opgenomen en via een onnavolgbaar gedachtenproces verwerkt tot een kunstwerk. Daarom is een landschap van Sisley heel anders dan een landschap van Pisarro of Monet. En in de wonderlijke interieurs van Bonnard herkennen we onze eigen herinnering aan interieurs, die veel meer op droombeelden lijken dan op foto’s.

Het zal voor velen onbegrijpelijk zijn, maar terwijl de dagen hier op Texel voorbij gaan, wordt de herinnering aan de binnenstad zoetjesaan vager, terwijl de beelden van Nieuw West juist steeds meer glans krijgen. Dat zijn herinneringen uit de late jaren tachtig, toen ik daar fietstochten maakte voor mijn proefschrift. De barbaren van de stadsvernieuwing waren nog druk bezig in de negentiendeeeuwse wijken en het Algemeen Uitbreidingsplan beleefde een soort ‘Indian summer’. De Geuzenkade op een herfstmiddag. Zelfs Bos en Lommer werd in mijn ogen een toonbeeld van stedenbouwkundige moed en ook daar was weinig of niets veranderd sinds de bouw in de jaren dertig. Dan voerde de Burgemeester Vening Meineszlaan naar de naoorlogse Tuinstad Slotermeer en het Arthur Meerwaldtpad. Het begon mij te dagen wat moderne stedenbouw is. Ik keek door de ogen van het Nederlands Instituut voor Volkshuisvesting en Stedenbouw, dat onvermoeibaar had gestreden voor de betere volkswoning. Maar het was niet alleen een monument van goede bedoelingen, het was ook een kunstwerk, een hoogtepunt in de geschiedenis van de stedenbouw.

In het boek De Nieuwe Grachtengordel, over de realisering van het Algemeen Uitbreidingsplan (Bussum 2017), staat een fraai geïllustreerd hoofdstuk over sublieme plekken. Dat is uiteraard een selectie, maar het geeft toch een goed beeld van de ruimtelijke kwaliteit die zo kenmerkend is voor het ontwerp. Daarbij moet bedacht worden dat het geen Van Gogh is, het werk van een eenzaam genie, maar een project waaraan talloze ontwerpers en ambtenaren jarenlang gewerkt hebben. Met name straatprofielen zijn zeer moeilijk te fotograferen en de opeenvolging van impressies die een fletser ervaart is iets dat alleen in de herinnering beklijft. Wie bijvoorbeeld de Hemsterhuisstraat vanaf het Ringspoor in Westelijke richting doorkruist, het is een prettige fietsroute naar Osdorp, begrijpt meteen wat het probleem is. Meer statische locaties, zoals de woonhoven, zijn wel heel fotogeniek. Net als het Staalmanplein, dat zowaar nog bestaat, nadat de stadsvernieuwers jarenlang sloopplannen koesterden.

Ook in Amsterdam West is na het jaar 2000 veel schade aangericht zonder enige aantoonbare verbetering. Grote delen van Osdorp en Geuzenveld zijn vernield. Mijn slechtste herinnering aan Amsterdam is de geschiedenis van de stadsvernieuwing. De verantwoordelijke ambtenaren waren zonder uitzondering cultuurbarbaren zonder enige affiniteit met het stedelijk bouwwerk. Zij hebben beginnende op Uilenburg een spoor van vernieling door de stad getrokken, door de oude binnenstad, door de negentiende-eeuwse wijken, tot in de naoorlogse woonwijken. En nog steeds zijn er fanatici die menen dat Tuinstad Slotermeer nog vernieuwd moet worden. Maar gelukkig is die ‘Indian summer’ van Amsterdam West veilig opgeslagen in mijn herinnering en deels beschreven in mijn proefschrift. De Geuzenkade en het wijkje Landlust hebben een plaats in de geschiedenis gekregen, net als Bos en Lommer, dat door velen beschouwd werd als een mislukking. Ik denk veel vaker aan Bos en Lommer dan aan de Keizersgracht.

Vincent van Rossem

(Uit: Binnenstad 292, mrt./apr. 2019)

Door in te loggen, kunt u ondermeer uw gegevens beheren. Alleen leden hebben een inlogaccount.

Reacties

Er zijn momenteel nog geen reacties op dit artikel.

Alleen als u bent ingelogd, kunt u een reactie plaatsen.