De monografie: Norman Shaw (1831-1912)

Het artikel van onze hoofdredacteur over Berlage (Iets over de vroege Berlage) herinnerde mij weer eens aan het wonderlijke gegeven dat niemand ooit de moeite heeft genomen, of de moed heeft gehad, om een monografie over Berlage te schrijven.

De twee standaardwerken die iedereen gelezen heeft, van Pieter Singelenberg (1972) en Manfred Bock (1983), komen niet verder dan de opening van de Beurs in 1903. Berlage heeft daarna nog dertig jaar hard gewerkt. Toen hij overleed was het Haagse Gemeentemuseum nog niet voltooid. Het boek van Sergio Polano (1988) geeft een min of meer compleet beeld, maar dat is een oeuvrecatalogus. Het zou een dankbare, zij het geen eenvoudige taak zijn om al zijn werk samen te vatten in een monografie. Temeer omdat de monografie misschien wel het meest bevredigende genre is in de architectuurgeschiedschrijving. Het is een duidelijk afgeperkt onderwerp, met een hoofdpersoon die de leidraad vormt voor het verhaal. Het is ook in de boekenkast een fijn genre met een simpele ordening. Carel Weeber staat gewoon tussen Philip Webb en Frank Lloyd Wright.

‘Old English’ en ‘Queen Anne’

De eerste editie van Richard Norman Shaw, de monografie van Andrew Saint, is in 1976 verschenen, keurig uitgegeven door Yale University Press, met goed leesbare plattegronden en vele zwart-wit afbeeldingen. De geheel gereviseerde editie uit 2010 is een maatje groter en voorzien van nieuwe kleurenfoto’s die het werk van Shaw nog aantrekkelijker maken. Toen ik het boek las in 1986 maakte het indruk. Vooral omdat de structuur zo helder is terwijl de beschrijvingen van zijn gebouwen de perfectie benaderen. Shaw komt ook als persoon tot leven, net als de triomf van een nieuwe wooncultuur in het toenmalige Engeland. In de ogen van de Duitse architect Hermann Muthesius was dat een ware revolutie, die hij heeft beschreven in Das englische Haus (1904). Maar die revolutie kwam alleen tot expressie in de plattegronden, het exterieur van de landhuizen van Shaw had een sprookjesachtig karakter dat verwees naar een ver verleden, aangeduid als ‘Old English’.
Mijn belangstelling voor Shaw was al eerder gewekt, in 1981, door het boek Sweetness and Light. The ‘Queen Anne’ Movement 1860- 1900 van Mark Girouard uit 1977. ‘Old English’ was een neostijl voor grote landhuizen, maar ‘Queen Anne’, ook een historiserende uitvinding van Shaw en zijn vriend William Eden Nesfield met de Londense woonwijk Bedford Park, een ontwerp van Shaw, toonaangevend voor de massawoningbouw rond de snel groeiende Engelse steden. Dat waren natuurlijk betrekkelijk dure eengezinswoningen voor de middenstand. Zo begon de moderne stedenbouw, met rond 1900 al 150.000 woningen per jaar, dus niet in de jaren twintig, met het modernisme, maar al veel eerder.
Dat is achteraf beschouwd geen opzienbarende conclusie, maar in die verre jaren werd historiserende architectuur nog beschouwd als een samenzwering van reactionaire architecten om de vooruitgang tegen te houden. Mij vielen de schellen van de ogen. De geschiedenis van het Algemeen Uitbreidingsplan van Amsterdam zat veel logischer in elkaar zonder de mythologie van het modernisme. De ontwerper, Cor van Eesteren, had als autodidact ook gewoon zijn kennis bij elkaar gesprokkeld uit de bestaande vakliteratuur. Het idee van de functionele stad bestond al, en het kon met nuchter onderzoek verklaard worden. Het boek van Saint over Shaw maakte bovendien duidelijk dat ouderwets onderzoek superieur is aan het gedweep met postmoderne theorie dat destijds het wetenschappelijk debat verduisterde.

De kunst van het wonen

De ontdekking van Norman Shaw bracht niet alleen direct nuttige inzichten met zich mee. Zijn landhuizen openden een wijds perspectief op de architectuurgeschiedenis. Daar had Muthesius, ongehinderd door modernistische vooroordelen, natuurlijk ook al op gewezen. Het was grootse architectuur die expressie gaf aan een tijdperk van ongekende vooruitgang in Engeland. Dan wordt duidelijk dat de term historiserende architectuur misleidend is. Shaw werd na zijn dood al snel vergeten, met als gevolg dat de invloed van het Engelse woonhuis geen plaats heeft gekregen in de ontwikkeling van de moderne stedenbouw. Geheel ten onrechte, want de moderne woonwijk was een Engelse uitvinding en Bedford Park was een van de vroegste voorbeelden. Denk daarbij ook aan Raymond Unwin, Town Planning in Practice (1909).
De architectuur van Shaw vormt een schril contrast met het strenge moralisme dat de pioniers van het modernisme predikten. Zijn landhuizen waren exorbitant groot in onze ogen, en door hun laat middeleeuwse exterieurs hadden zij een karakter dat de realiteit van het geïndustrialiseerde Engeland geheel ontkende. Het waren droomhuizen voor rijke mensen. Sindsdien is de geschiedenis van de bouwkunst ruim een eeuw lang gedomineerd door de extreme soberheid van de goedkope volkswoning en de banale realiteit van het moderne kantoorgebouw. Het boek van Saint over Shaw laat echter zien dat ook extravagante architectuur van groot belang is.
Hoewel de neostijlen inmiddels niet meer beschouwd worden als een gevaarlijke vorm van namaak architectuur, in elk geval niet in academische kring, zal het Engelse landhuis vermoedelijk ook in de architectuurgeschiedenis een zonderling fenomeen blijven. De speelse fantasie waarmee Shaw composities maakte en detailleerde zal nooit meer geëvenaard worden. Het is geen architectuur die indruk maakt, zoals tempels, kathedralen en stadhuizen, integendeel, het is volstrekt informele architectuur die een nieuwe vorm van wonen evoceert. Moderne mensen denken natuurlijk aan de energierekening en de stofzuiger, maar afgezien daarvan zijn het betoverende huizen. De sobere volkswoning is een noodzaak, net als hoge kantoorgebouwen, maar het is een troostende gedachte dat architectuur ook poëtisch kan zijn, om gestalte te geven aan een diep verlangen naar huiselijkheid en schoonheid.

Vincent van Rossem

(Uit: Binnenstad 289, sep./okt. 2018)