Voormalig Scheltemapand Koningsplein gerestaureerd

Op 2 maart 2018 opende op het Koningsplein na een verbouwing van ruim een jaar de eerste Nederlandse vestiging van de Zweedse winkelketen Arket, een dochteronderneming van H&M. Het markante pand op de hoek van Herengracht en Koningsplein, waarin tussen 1985 en 2015 boekhandel Scheltema, Holkema en Vermeulen zetelde (later Selexyz Scheltema), heeft een radicale transformatie ondergaan. Met de komst van Arket is de oorspronkelijke functie van het winkelpand in ere hersteld. Vanaf de opening in 1905 tot 1928 was op dit adres de 'Dames- en Heerenkleermaker' P.M. Broekmans gevestigd. Daarna zat hier enkele decennia de herenmodezaak Nieuw Engeland.

Het voormalige confectiemagazijn P.M. Broekmans, Koningsplein 20 hoek Herengracht (foto: Wim Ruigrok)

Petrus Matheus Broekmans (1857-1916) vestigde zich in 1881 vanuit Den Haag in de Huidenstraat, waar hij een kleermakerszaak startte. De zaken verliepen voorspoedig, zodat in 1883 een ruimere behuizing op het adres Leidsestraat 57 gevonden werd. In 1892 volgde een volgende verhuizing naar Leidsestraat 24, een fraai nieuw pand in neorenaissancestijl, dat door de architecten G.A. van Arkel en W. Wilkens ontworpen was. Ook dit pand bleek al spoedig te klein en in 1904 wist Broekmans de hand te leggen op het monumentale hoekpand Herengracht 439 en het belendende winkelhuis Koningsplein 20. Dit laatste pand was samen met nummer 18 in gebruik bij het herenmode- en hoedenmagazijn van A.F. Herbermann. Het oude grachtenhuis uit 1771 bezat een statige zandstenen voorgevel van vier bouwlagen met een frontale middenstoep en rechte, omlopende kroonlijst voorzien van consoles en guirlandes met attiek. Uit een bericht in De Tijd blijkt dat Broekmans aanvankelijk geen grootschalige nieuwbouwplannen had. Op de plaats van Koningsplein 20 was nieuwbouw gedacht en van het hoekpand was het de bedoeling alleen de begane grond te slopen en van een moderne onderpui te voorzien, maar deze gedachte moet vrij snel daarna losgelaten zijn. (1)

Nieuwbouw door Jacot en Oldenwelt

Broekmans wendde zich tot de architecten A. Jacot (1864-1927) en W. Oldewelt (1865- 1906), die enkele jaren eerder het confectiemagazijn Nieuw Engeland op de hoek van het Singel en het Koningsplein ontworpen hadden. (2) De bouw duurde minder dan vier maanden, en op woensdag 3 mei 1905 betraden de eerste klanten het nieuwe winkelpand. Het pand van vier bouwlagen, die naar boven toe telkens in hoogte afnemen, bestond oorspronkelijk op de onderste drie lagen uit niet meer dan een ijzeren geraamte met daartussen enorme raampartijen. Op de bovenste verdieping verlichtten reeksen smalle venstertjes de achterliggende ruimtes. Het geheel werd bekroond door een kroonlijst met balustrade. Op de borstweringen was plaats voor reclame-uitingen. Decoratie bleef beperkt tot enig incisie-ornament in de penanten.

Of het uit oogpunt van zuinigheid of piëteit was is onduidelijk, maar een aanzienlijk gedeelte van het achterhuis van het grachtenpand uit 1771 bleef bewaard en werd opgenomen in de nieuwbouw. Dit feit bleef niet onopgemerkt in de contemporaine pers: 'bestaan blijft o.a een trap met kostbare marmeren treden, de eikenhouten leuning kunstig gesneden en een zaal met mooien marmeren schoorsteen, alles in den stijl uit den tijd van Lodewijk XVI'. Deze zaal diende voortaan als paskamer! Volgens hetzelfde stuk zou ook de oude gevelsteen met een afbeelding van de Heiligewegspoort, in 1771 herplaatst uit de gevel van de gesloopte voorganger uit 1668, boven de ingang van de winkel een nieuwe plek krijgen, maar op oude foto's is daarvan niets te zien. (3) In plaats daarvan kwam de gevelsteen terecht in de collectie van het Koninklijk Oudheidkundig Genootschap. Bij de opening van de zaak oordeelde men zuinigjes over de architectuur: 'Al is het uiterlijk van dit kleedingmagazijn nu niet bepaald fraai te noemen, in alle geval is 't practisch'. (4)

Het confectiemagazijn P.M. Broekmans, 1915. Links de winkelkasten van de winkel uit Leidsestraat 24. Rechts het trappenhuis uit 1771 (foto: Kees Hofker, Nationaal Archief, Collectie Spaarnestad/Het Leven.

Het duurde niet lang of de zaak barstte wederom uit zijn voegen. Broekmans kocht in 1913 het buurpand van de firma Herbermann op de nummers 16-18, dat in 1905 eveneens door Jacot en Oldewelt was gebouwd, en liet dit afbreken. (5) Herbermann schoof opnieuw door, nu naar Koningsplein 12-14, dat eveneens herbouwd werd. Tegelijkertijd breidde ook Nieuw Engeland uit ter plaatse van Koningsplein 2 en Singel 466: al deze projecten werden opmerkelijk genoeg uitgevoerd door de architect Jacot, die zich na het overlijden van Oldewelt geassocieerd had met A.H. Zinsmeister (1867-1941). De uitbreiding van het pand van Broekmans kenmerkt zich door enkele eigenaardigheden. Om onduidelijke redenen kozen Jacot en Zinsmeister niet voor uitbreiding in exact dezelfde vormen maar weken zij op verschillende punten af van de bestaande architectuur. Opmerkelijk is verder dat de uitbreiding niet als op zichzelf staand volume ontworpen is, maar aan de linkerzijde 'aangehaakt' lijkt te zijn aan het oudere deel: zuinigheid van de bouwheer zal hier debet aan zijn geweest.

In een uitvoerige bespreking in Het leven geïllustreerd van de vernieuwde winkel in 1915 kwamen de smaakvolle inrichting en het uitgebreide assortiment aan bod: 'het Koningsplein is wederom een prachtmagazijn rijker geworden, want reeds van buiten kan men zien, welke een weelde men daarbinnen vinden zal'. (6) Op een van de afbeeldingen bij het artikel is de parterre van de winkel te zien zoals deze vanaf zaterdag 24 april 1915 voor het publiek opengesteld werd. De vele, schijnbaar nonchalant in de ruimte geplaatste tafels, stoelen, paspoppen ('bustes') verlenen de ruimte een wat rommelige uitstraling. Bijzonder is dat de monumentale trap in rococo-stijl te zien is. De foto van de parterre is ook belangwekkend omdat deze informatie verschaft over de voorgeschiedenis van Broekmans: de vormgeving van met name de wandkasten in oud-Hollandse stijl maakt het zeer aannemelijk dat deze afkomstig zijn uit Leidsestraat 24.

Schaalvergroting en teloorgang

In 1919 fuseerden de firma's Nieuw-Engeland en H. Hollenkamp & Co. tot de N.V. Vereenigde Kledingmagazijnen, waarbij zich in 1922 ook de firma P.M. Broekmans aansloot. Door oplopende verliezen in de jaren twintig bleek het noodzakelijk om de bedrijven grondig te reorganiseren en om de zaken van Broekmans met ingang van 1 januari 1928 te liquideren. Het winkelpand op de hoek van Herengracht en Koningsplein werd bestemd voor verhuur en prijkte na een grondige verbouwing met een nieuwe, zwaardere onderpui van natuursteen, naar ontwerp van de architect Nicolas Charles Dekker (1898-1969)7. De eerste verdieping voorzag hij van een fraai smeedijzeren hekwerk in Amsterdamse Schoolstijl. Erg succesvol bleek de verhuur niet en na een lange periode van leegstand opende hier op 7 september 1939 de damesafdeling van Nieuw Engeland, die nu vrijwel alle panden aan de westzijde van het Koningsplein in gebruik had. (8)

Eind 1958 vond een grondige modernisering plaats onder leiding van architect Dick Greiner (1891-1964). De werkzaamheden vonden vooral achter de gevels plaats: er kwam een nieuwe fundering, de verdiepingsvloeren bleven niet op hun plaats en de dertien panden aan het Koningsplein werden onderling met elkaar verbonden. Bedrijfsleider C. Farwick vertelde in De Telegraaf vol trots over de resultaten: 'Wij hebben ernaar gestreefd om te moderniseren zonder in het interieur tot het hypermoderne te vervallen, want onze speciale sfeer moest behouden blijven'. (9) De achttiende-eeuwse trap en de zaal overleefden deze ingreep helaas niet.

Nieuw Engeland hield het nog vol tot het midden van de jaren tachtig waarna de boekhandel Scheltema, Holkema & Vermeulen Koningsplein 20 betrok. Ook nu werd het pand aangepast aan de nieuwe eisen en verkreeg het pand het voorkomen dat het tot voor kort bezat: non-descripte witte gevels met enorme kunststof kozijnen, beplakt met zonwerende folie. De balustrades waren al eerder gesloopt en binnen was van historische afwerkingen geen spoor meer te vinden. De vondst van een plafond van Ignatius van Logteren (1685-1732) in de lunchroom van de boekwinkel in 2001 was een grote verrassing. Het bleek te gaan om het plafond van de zaal uit het achterhuis van Herengracht 437, die de verbouwing van 1913 door architect J.A. van Straaten en latere verbouwingen overleefd bleek te hebben. (10)

Historische vondsten en herstel

Stucplafond uit 1808, tevoorschijn gekomen tijdens de ontmanteling van het interieur, tijdens de werkzaamheden (foto: Robert Poeze, Rappange & Partners architecten, 2017)

Na het faillissement van boekhandel Selexyz Scheltema en het vertrek van de boekhandel naar het Rokin is het pand in opdracht van A.S.R. Dutch Prime Retail Fund door Rappange & Partners architecten grondig verbouwd en zijn de gevels gerestaureerd. Op de verdiepingen zijn de oorspronkelijke houten kozijnen gereconstrueerd en ook de gevelbeeindigingen keerden in enigszins gewijzigde vorm terug. Bijzonder in het oog springend is de gewijzigde kleurstelling van de gevels waardoor deze meer reliëf hebben gekregen. Op enkele plekken is het natuursteen na verwijdering van de witte verflagen en reiniging weer in het zicht gekomen. Spectaculair was tijdens de ontmanteling van het interieur de vondst van een monumentaal plafond op de eerste verdieping, in het achterste gedeelte van de winkel, met een amandelvormig middenveld met hoekstukken, parellijsten en gesierd met rozetten en ranken. Het geheel is zeer verfijnd van uitvoering. Naar nu blijkt is het achttiende-eeuwse achterhuis van Herengracht 439 nog gedeeltelijk aanwezig. Het plafond is echter van later datum en zal aangebracht zijn in 1808, toen het pand is aangekocht door mr. Abraham Vereul (1770-1817), advocaat, dichter en staatsman, die in de Franse tijd raadslid, adjunct-Maire en Maire was. De overeenkomsten met de nog bestaande plafonds van Herengracht 466 (11) uit 1805 zijn groot, en waarschijnlijk moeten ontwerp en uitvoering in dezelfde omgeving gezocht worden. De grotendeels verdwenen kroonlijst onder het plafond is op basis van nog aanwezige fragmenten gereconstrueerd. Het historische karakter van het gemeentelijk monument is door deze ingrepen versterkt, waardoor het opnieuw een verrijking is voor het stadsbeeld!

David Mulder

(Uit: Binnenstad 286, maart/april 2018)

Voetnoten:
1. De Tijd: godsdienstig-staatkundig dagblad, maandag 14 november 1904, p. 6.
2. Zie ook Binnenstad 284 en 228/229 voor meer informatie over de architecten.
3. Het Nieuws van den Dag: kleine courant, zaterdag 25 februari 1905, p. 5.
4. Het Nieuws van den Dag: kleine courant, 5 mei 1905.
5. Bij de sloop van het winkelpand kwam een oud huisje uit 1638 tevoorschijn, dat toen eveneens gesloopt is. Zie voor meer hierover: De Tijd: godsdienstig-staatkundig dagblad, dinsdag 5 mei 1914, p. 3.
6. 'Op 't Koningsplein' in: Het Leven Geïllustreerd 10 (1915) 21, p. 647-648.
7. Dekker ontwierp diverse fraaie winkelpuien, zoals bijvoorbeeld Pieter Corneliszoon Hooftstraat 86- 88, voor de modelvleeschhouwerij van J.W. Heijenbrock (waarvan nog fragmenten aanwezig zijn) en Gerard Doustraat 252A. In 1950 ontwierp hij ter gelegenheid van het 500 - jarig bestaan van de Kalverstraat het oud-Hollandse marktplein Damstad op de Dam.
8. Algemeen Handelsblad, vrijdag 8 september1939, p.4.
9. De Telegraaf, woensdag 11 maart 1959, p. 2.
10. P.M. Fischer, 'Een gaaf bewaard hart in een verscheurd lichaam. Ignatius van Logteren en Jan van der Streng in Herengracht 437' in: Binnenstad 186, februari 2001.
11. Het plafond van de zaal is in 1926 overgebracht naar het hoofdkantoor van de Nederlandsche Handel-Maatschappij, thans gebouw De Bazel, in de zogenaamde 'Italiaanse zaal'.