De bekering van een planoloog

Zef Hemel beschrijft de zegeningen van de neoliberale stedenbouw met het aanstekelijke enthousiasme van de bekeerling. Als planoloog heeft hij jarenlang gepleit voor het beroemde Nederlandse model met gebundelde deconcentratie en een Groen Hart voor de Randstad. Dat werd vastgelegd in de Tweede Nota over de ruimtelijke ordening in Nederland (1966).

In 1994 heeft de opperplanoloog Andreas Faludi nog een gewichtig kletsverhaal gepubliceerd over deze 'Dutch Planning Doctrine'. Maar toen waren de tekenen van verval al duidelijk zichtbaar. De stedelijke dynamiek liet zich niet beteugelen door de goede bedoelingen van het ambtelijk apparaat. De mobiliteit bleek een ontembaar monster te zijn en de deconcentratie werd geen succes.

Nu is ook Hemel tot het inzicht gekomen dat het geen zin heeft om de verstedelijking van ons land dwingend te sturen. De stad is eigenlijk een natuurverschijnsel en dat heeft nadelen, maar ook grote voordelen. In zijn beroemde boek over de Middellandse Zee heeft Braudel de stad gedefinieerd als 'het koekoeksei van het kapitalisme in het feodale Europa'. De steden bloeiden en brachten een ontwikkeling op gang die zou leiden tot een nieuwe wereld, waarvan Amsterdam in de zeventiende eeuw korte tijd de hoofdstad was. Met name de moderne wetenschap werd essentieel voor het voortgaande proces van verandering en maatschappelijke vooruitgang.

En zo is het nog steeds, betoogt Hemel. Grote steden zijn een zegen voor het menselijk bestaan. De snel groeiende metropolen op onze planeet zijn niet een probleem, maar een motor die onmisbaar is voor de beschaving. Hoe groter hoe beter. In zijn ogen is met name het idee van deconcentratie, al in de negentiende eeuw geformuleerd door vreesachtige provincialen, buitengewoon gevaarlijk voor de toekomst van de stad. In feite zijn ook alle Nederlandse steden te klein voor echte stedelijke dynamiek. Hij beschouwt de Randstad niet als een concurrerende metropool, globaal gezien is het niet meer dan een verzameling kansloze stedelijke dwergen. Om het stedelijk leven in Nederland een toekomst te geven, zou het beter zijn om alle groei in Amsterdam te concentreren.

Met het Ministerie van VROM is ook het planologisch instrumentarium afgeschaft dat lange tijd de Nederlandse stedenbouw domineerde. Het gloedvolle betoog van Hemel kan dus niet meer ingezet worden als ruimtelijk beleid. Dat bestaat niet meer. Zijn visie op de toekomst van Amsterdam is niet 'gevaarlijk', zoals sommige mensen in alle ernst denken. Hij beschrijft een ontwikkeling die al lange tijd gaande is. Het idee van een 'voltooide stad' dat ten grondslag lag aan het Algemeen Uitbreidingsplan uit 1934 was niet realistisch. Amsterdam verandert, alsmaar weer, dat is niet leuk, maar onvermijdelijk. De stad verandert sneller dan het menselijk hart verdragen kan, alleen een dichter als Charles Baudelaire kon het zo kort en bondig formuleren.

Door wat selectief te zijn met de literatuur wekt Hemel de suggestie dat hij een grote ontdekking heeft gedaan. Dat is niet zo. Het boek dat mij destijds de ogen opende, The 100 Mile City, van Deyan Sudjic, is verschenen in 1992. Dat meesterwerk over de hedendaagse stad noemt Hemel niet. Mijn eigen bijdrage aan het Nederlandse debat, Randstad Holland uit 1994, ontbreekt eveneens in zijn bibliografie. Het zou ook leerzaam zijn geweest om een paar veel oudere boeken te noemen. Learning from Las Vegas van Robert Venturi (1972, ik heb een 12de druk uit 1993) en Los Angeles van Reyner Banham (1971). Toen al waren er critici die oog hadden voor de ware vitaliteit van steden.

Hemel is van mening dat het restrictieve en decentraliserende stedenbouwkundig beleid in Nederland schadelijk is geweest. Dat blijkt echter nergens uit. Het gaat bijzonder goed met de Randstad, economisch, cultureel en sociaal. Het ontbreekt ook niet aan wetenschappelijke creativiteit. In Leiden worden, voor de ruimtevaart, de meest geavanceerde zonnepanelen van de wereld gebouwd. Het Nederlandse bedrijf ASML is wereldleider met machines die chips maken. De Randstad, waartoe ik ook steden als Eindhoven en Zwolle reken, is onmiskenbaar een zeer succesvolle metropool. Achteraf beschouwd moet eigenlijk de vraag gesteld worden of die beroemde Planning Doctrine überhaupt enige rol heeft gespeeld. Het ging immers uitsluitend om woningbouw, want alleen dat onderdeel van de stedenbouw kon met subsidies gestuurd worden. Rijkswaterstaat heeft de Doctrine van begin af aan (1958) afgewezen om vervolgens de decentralisering van de Randstad onverstoorbaar te saboteren met een geheel eigen visie op het autoverkeer.

Natuurlijk zijn er goede redenen om de ontwikkelingen in Amsterdam met enige zorg gade te slaan. Met name de liberalisering van de woningmarkt heeft ingrijpende gevolgen voor het leven in de stad. Maar daarbij moet ook bedacht worden dat men decennia lang vrijwel uitsluitend sociale huurwoningen heeft gebouwd. Nu wordt er geklaagd over dure koopwoningen maar in 1979 waren er alleen distributiewoningen, met een wachttijd van tien tot vijftien jaar. Daarom moeten er nu veel woningen worden gebouwd, overal waar nog een beetje ruimte is binnen de gemeentegrens. Het is revolutiebouw, net als in het beruchte uitbreidingsplan van Kalff uit 1876.

Die ontwikkeling is beschreven door J. van Eck, in zijn boek De Amsterdamsche Schans & Buitensingel. Hij vond het verschrikkelijk. De molenwijken waarin hij rondzwierf als jongen werden bedekt met zand waarop een zee van huurkazernes verrees. Het landschap van Rembrandt verdween. En er verdwijnen ook voortdurend details in de stad. Snackbar Dolf in de Willemsstraat bestaat niet meer, evenmin de Willemsbar wat verderop, de groenteboer daar tegenover is weg, net als de visboer in de Eerste Goudsbloemdwarsstraat. Ik zal nooit meer vegetarische nasi speciaal eten bij Padi op de Haarlemmerdijk. De stad blijft in beweging. Maar het kost mij wel moeite om het optimisme van Zef Hemel te delen.

Vincent van Rossem

Zef Hemel, De toekomst van de stad, Amsterdam 2016

(Uit: Binnenstad 285, januari/februari 2018)