De Van Houtenmonumenten

Zelfs op de rede van Texel word ik achtervolgd door mijn Amsterdamse zorgenkindje: de Van Houtenmonumenten. Het begon lang geleden met de strijd om een Van Houtenmonument in de Rozenstraat, een 'vanwege' (de historische top)-monument. Dat moest gesloopt worden voor een grandioos nieuwbouwproject met bejaardenwoningen. Daar mag je niet tegen zijn, bejaardenwoningen, maar tenslotte werden het peperdure seniorenappartementen.

In die verre jaren wist niemand iets over Van Houten. Alleen Geurt Brinkgreve had er ooit een stukje over geschreven, hij kon die wonderlijke architectuur natuurlijk wel waarderen. Geurt was geen fijnproever, hij hield echt van de stad.
Een geweldig slimme ambtenaar had bedacht dat een 'vanwege'-monument gesloopt kan worden mits die historische top maar netjes gedemonteerd wordt. Best wel een logische redenatie. Ik heb toen geprobeerd om aan te tonen dat de gevel die zelfs op vlucht stond als geheel interessant was omdat men duidelijk geprobeerd had om met kennis van zaken te historiseren. Bovendien maakte het ontwerp deel uit van een interessant complex van bedrijfsruimten dat karakteristiek was voor het leven in de vooroorlogse Jordaan. Aan die argumenten hadden de ambtenaren geen boodschap, de kleinschaligheid van de binnenstad is natuurlijk prachtig, maar kleinschalige nieuwbouw wordt veel te duur. Er moest een flink stuk van de straatwand verdwijnen, inclusief een monument. Anno 2017 kan zoiets waarschijnlijk niet meer, maar toen waarde de geest van de stadsvernieuwing nog rond.
Omdat een serieus debat over stedenbouw en architectuur niet mogelijk is als grote financiële belangen op het spel staan, werd de zaak tenslotte na een lang juridisch proces bij de Raad van State beslist. De redenatie dat een 'vanwege'-monument gesloopt mag worden als de historische top behouden blijft, werd gelukkig van tafel geveegd, zodat alle 'vanwege'- monumenten nu als geheel beschermd zijn, maar op een voor mij onnavolgbare wijze gaf de rechter toch toestemming om het pand in de Rozenstraat te slopen. Het was voor de VVAB een gewonnen zaak met een bittere nasmaak.
Maar er was nog een tweede winstpuntje. De gênante strijd van de ambtenarij om een leuk stukje Rozenstraat te slopen, had de aandacht getrokken van enige politici. Zij wilden weten hoe het precies zat met die Van Houtenmonumenten. Het toenmalige BMA kreeg opdracht om dat uit te zoeken en om aan te geven of de bescherming goed geregeld was. Er verschenen ook enige publicaties over de architectuurhistorische betekenis van deze monumenten, die buitengewoon interessant bleek te zijn. Het gaat om een vergeten hoofdstuk in de geschiedenis van de Amsterdamse monumentenzorg en volkshuisvesting, waarbij men grote moeite deed om de nieuwbouw in te passen in het historische stadsbeeld. Na uitvoerig onderzoek en een kritische selectie heeft BMA nog een klein aantal panden voorgedragen voor de gemeentelijke monumentenlijst. Ik verkeerde in de illusie dat het pleit ook academisch beslist was met de publicaties in het KNOB-bulletin.

Wie schetst mijn verbazing dat nu weer iemand op het idee is gekomen om de monumentwaardigheid van die minimale BMA-selectie in twijfel te trekken? Het gaat om (op het moment van selectie) puntgave woningbouw uit de jaren dertig met een bijzondere geschiedenis. Na het drama in de Rozenstraat is Van Houten voor de VVAB een principieel punt. Het enige argument om niet te plaatsen is het vermeende gebrek aan 'architectonische kwaliteit'. Maar niemand weet precies wat dat is. Lang geleden heeft Auke van der Woud al opgemerkt dat 60.000 rijksmonumenten rijkelijk veel is. Hooguit een paar duizend gebouwen in Nederland zijn werkelijk uniek, van grote wetenschappelijke betekenis, werkelijk gaaf van binnen en van buiten enzovoort. Ik weet ook heel goed wat architectonische kwaliteit is, de vakliteratuur geeft dat aan. Maar op lokaal niveau gaat het om andere waarden, typisch Amsterdamse architecten zoals Van Arkel, Baanders, Duncker en Van Gendt. Die zijn allemaal opgenomen in het gemeentelijk monumentenproject, met gebouwen die moeilijk als grote architectuur geduid kunnen worden. Toch heeft niemand bezwaar gemaakt tegen 900 nieuwe monumenten die, in het perspectief van de vakliteratuur, niet veel meer zijn dan curiositeiten. Architectonische kwaliteit is een dooddoener, die altijd van stal wordt gehaald als er geen betere argumenten zijn.

Het zou de gemeente Amsterdam sieren om nu ook nog eens een klein aantal Van Houten-panden op de monumentenlijst te plaatsen om de juiste reden. Niet met dat malle 'vanwege' argument, maar om de ambtenaar te eren die zich in moeilijke tijden heeft ingezet voor het hergebruik van historische toppen, waarbij en passant het stadsbeeld werd behoed voor grove inbreuken. Die ambtenaar was werkzaam bij het Bouw- en Woningtoezicht en heette E. van Houten. De Woningdienst maakte gretig gebruik van de Woningwet om historische woonhuizen onbewoonbaar te verklaren. De toppen verdwenen aanvankelijk in de puinschuit. Na kritische opmerkingen van oudheidkundigen werden de toppen gedemonteerd en bewaard. Vervolgens kwam de Commissie voor het Stadsschoon – officiële welstand bestond nog niet – op het idee om die toppen te herplaatsen op de nieuwbouw, bij voorkeur op dezelfde locatie. Dat was allemaal liefdewerk-oud-papier, het kostte vaak de nodige moeite om de opdrachtgever en zijn bouwkundige over te halen om mee te werken. Later, toen de welstand was uitgevonden, hielp het enorm dat met een oude top een vergunning min of meer gegarandeerd was.
Veel deftige architecten vonden het een bedenkelijke praktijk, maar moesten toegeven dat het 'toppengesol' altijd nog beter was dan de regelrecht ontsierende nieuwbouw. Uitvoerige verslagen van die discussie met leerzame foto's staan in het Bouwkundig Weekblad, jaargangen 1939 en 1940.

Vincent van Rossem

Zie ook: [Besluit Van Houtenpanden monumentenstatus te onthouden onvoldoende onderbouwd]

(Uit: Binnenstad 281, mei/jun. 2017)