De aanleg van de Oostertoegang, de onderdoorgang onder de spoorlijn ten oosten van het te bouwen Centraal Station, gezien vanuit het zuiden (foto Pieter Oosterhuis, 1877, coll. A.M.J. Hendrichs, SAA) |
In 1874 werd de bouw van de Oostertoegang
aanbesteed. (1) De landhoofden en de vleugelgebouwen werden in Oud-Hollandse
stijl ontworpen door A.L. van Gendt. De Rijksoverheid won indertijd advies in bij Eugen
Gugel, hoogleraar bouwkunst in Delft, met de vraag of de ontwerpen van Van Gendt
voor de doorgangen wel bij Pierre Cuypers' ontwerp voor het Centraal Station pasten.
Gugel concludeerde dat er voldoende overeenstemming
was tussen de verschillende kunstwerken. Men kan zich afvragen of deze
combinatie van stijlen uiteindelijk geslaagd te
noemen valt, maar niettemin worden de door
Van Gendt ontworpen landhoofden en vleugelgebouwen van een hoge cultuurhistorische
waarde geacht en zijn deze door de ontwerpgeschiedenis
onlosmakelijk met het Centraal Station verbonden.
De bouw van de landhoofden en de pijlers van de Oostertoegang werd in 1876 afgerond.
Dat is goed te zien op een foto van Pieter Oosterhuis van mei 1877: de vleugelgebouwen
zijn gereed, de versieringen zijn aangebracht en ook de acht leeuwenbeelden (2) staan op hun
plaats. (3) Het aanplempen van het Stationseiland is dan nog in volle gang; het Centraal
Station zou pas jaren later worden gebouwd (1881-1889).
In een beschrijving van het bureau Monumenten en Archeologie worden de landhoofden
als volgt beschreven: 'Het baksteen metselwerk is afgewisseld met natuursteenlagen,
die als banden doorlopen over de pijlers met consoles. Boven de rondboogingangen zijn
twee fantasiepilasters in het bovenlicht geplaatst en een eigentijdse variant op de bekronende
cartouche. Het muurwerk wordt gegrensd door een natuurstenen fries met
consoles en velden met verdiepte cirkels, en afgesloten door een geproleerde kroonlijst
met eigentijds bladreliëf in het midden. Bovenlangs is een balustrade opgetrokken met
door zuiltjes gevormde tweelichten. Ter hoogte van de brede muurdammen aan
weerszijden van de ingangen zijn schilddragende leeuwen geplaatst'. (4)
In 1966 is ten zuiden van de bestaande spoorbruggen een nieuwe betonnen brug
aangelegd, die het Centraal Station verbindt met het nieuwe postkantoor op het Oosterdokseiland.
Om een strak en samenhangend modernistisch geheel te krijgen, wordt de
nieuwe brug in diezelfde stijl ontworpen als het postkantoor van P.J. Elling en B. Merckelbach
(1962-1968). Hierbij worden de twee nog originele vleugelgebouwen van de Oostertoegang
in 1967 weggewerkt achter beton. De vier leeuwenbeelden die zich hier bevonden,
kwamen in 1972 in het Beatrixpark terecht.
In 2004 wordt een betonnen volume op de zuidoosthoek van de Oostertoegang gesloopt
om de Oosterdoksstraat te kunnen aanleggen. Tijdens de sloop wordt stadsarcheoloog Gawronski
gewaarschuwd. Hij constateerde dat achter de betonnen bekleding een intact onderdeel
van het bruggenhoofd uit de eerste bouwgeschiedenis van de stationseilanden
schuilgaat. (5) Maar dan is het al te laat, de sloop is reeds te ver gevorderd. Zo verdwijnt het op
één na laatste vleugelgebouw van Van Gendt.
In 2014 maakte het BMA een cultuurhistorische verkenning van het Oosterdokseiland
Noord. Over de zuidwesthoek van de Oostertoegang wordt opgemerkt dat '… de keermuren
en (het restant) van het zuidelijk vleugelgebouw van bijzonder belang (zijn) als
herkenbaar restant van de grote infrastructurele werken uit het vierde kwart van de negentiende
eeuw die het aanzicht van Amsterdam voorgoed zouden veranderen. Zij vormen
cultuurhistorisch gezien één geheel met het station'. (6)
Op de zuidwesthoek van de Oostertoegang staat nog steeds eenzelfde betonnen volume
als dat wat in 2004 op de zuidoosthoek werd gesloopt. Daar bovenop staat een bouwkeet,
'het Kasteel'. Niemand lijkt oog te hebben voor dit hoekje van het Stationsplein. De locatie
is sterk verwaarloosd. Achter de betonnen platen bevindt zich waarschijnlijk een nog
origineel zandstenen vleugelgebouw uit 1876. Het bouwwerk zou opgeknapt kunnen worden,
maar Stadsontwikkeling heeft dit onderdeel om budgettaire redenen uit haar programma
geschrapt en in de meerjarenplannen van de NS/ProRail komt het gebouw in het
geheel niet voor. Het Genootschap Leeuwen van het Centraal Station beijvert zich echter
voor de restauratie ervan. Twee leeuwenbeelden uit het Beatrixpark zouden dan naar hun
oorspronkelijke plek kunnen terugkeren. Het Genootschap wordt in dat streven gesteund
door verschillende monumentenorganisaties.
Willem van Baarsen en Henk Dijkman
Voetnoten:
(1) Bestek 569: Aanleg fundering Wester/Oostertoegang, en bestek
593: Bouw landhoofden/brugpijlers toegangen, Staatsspoorwegen
29-01-1874, resp. 03-12-1874.
(2) Op de Wester- en Oostertoegang samen bevonden zich in totaal
16 leeuwenbeelden. Het Genootschap Leeuwen CS heeft al
deze beelden kunnen traceren. Dankzij een oproep van het tv-programma
Landinwaarts is onlangs het laatste beeld teruggevonden.
Een enigszins hilarische vondst, omdat het beeld, dat als
mascotte dient van een voetbalvereniging in Velsen-Noord, die
ook wel de 'Blauwe Leeuwen' wordt genoemd, knalblauw is geschilderd.
De toegang tot de Korte Prinsengracht, eveneens ontworpen
door Van Gendt, kende nog eens zes leeuwenbeelden.
Deze zijn van een iets kleiner formaat. Van deze zes is er slechts
één bij het Genootschap bekend.
Zie www.leeuwencs.nl
(3) Foto Pieter Oosterhuis van Oostertoegang 11-03-1877, Stadsarchief
Amsterdam 010017000028.
(4) Jos Smit, Landhoofden van de spoorlijn bij Centraal Station
ontdekt, BMA d.d. 02-06-2004.
(5) Oratie Jerzy Gawronski d.d. 19 mei 2009.
(6) Cultuurhistorische verkenning Oosterdokseiland Noord,
D 14-0001, Amsterdam (BMA) januari 2014.
(Uit: Binnenstad 274, jan./feb. 2016)
Door in te loggen, kunt u ondermeer uw gegevens beheren. Alleen leden hebben een inlogaccount.
Er is momenteel 1 reactie op dit artikel.
Naschrift van de auteurs: Het Genootschap Leeuwen van het Centraal Station liet in april 2016 een onderzoek uitvoeren door Snoep en Vermeer Natuursteenwerken. Daaruit is gebleken dat het oorspronkelijke vleugelgebouw van architect Dolf van Gendt grotendeels ongeschonden achter de betonnen facade aan..
[Meer lezen]
H.J. Dijkman 30/7/2017 15:22:54
Alleen als u bent ingelogd, kunt u een reactie plaatsen.