Frascati Amsterdam

logement, veiling, concertzaal, toneelzaal (deel 2)

In de Nes stond de in 1859 geopende schouwburg Frascati te midden van deftige uitgaansgelegenheden als de Salon de Variétés en Tivoli. (1) Theater en kunst trokken al gauw ook frivoler vermaak, zoals nachtkroegen en bordelen. Daardoor zakte het peil van het vertier in de Nes in de jaren zestig en zeventig van de negentiende eeuw van lieverlede tot een niveau waaraan een deel van de burgerij aanstoot begon te nemen.
Ontwerptekening van de noordelijke wand van de grote veilingzaal van Verkooplokaal Frascati, A.L. van Gendt, 1879 (Collectie Het Nieuwe Instituut, GEND t72)

Frascati kon zich niet aan de neergang onttrekken en in september 1870 berichtte het Algemeen Handelsblad dat Frascati van een 'locaal voor uitspanning' een 'locaal voor inspanning' ofwel een openbare school zou worden. (2) De raad besloot inderdaad om de schouwburg aan te kopen, maar daar kwam het niet van. (3) Met ingang van 1876 verbood het gemeentebestuur in 1871 de jaarlijkse kermis, die was uitgegroeid tot een onbeheersbaar, twee weken aanhoudend gigantisch drankfestijn en waarvan Frascati altijd het nodige projt had getrokken. (4) Voor Frascati betekende het verbod op de kermis vermoedelijk een aanzienlijke financiële aderlating. Het doek voor de schouwburg viel begin 1879, toen enkele, in de vennootschap Verkooplokaal Frascati verenigde, handelaren het complex kochten om het na een ingrijpende verbouwing in gebruik te nemen voor veilingen van onroerend en roerend goed, vooral tabak. (5)

Een snelle bouw

De grote veilingzaal in 2015 naar het oosten (Foto: Wim Ruigrok)

Op 10 juli 1879 verleende de gemeente de bouwvergunning. De gunning vond plaats op 17 juli 1879 voor ruim 55.000 gulden met de bepaling dat het werk medio oktober gereed moest zijn. Architectenbureau A.L. van Gendt belastte de toenmalige medewerker A.W. Weissman met het tekenwerk en het toezicht op de uitvoering. Om binnen de gestelde termijn te kunnen openen, werkte de aannemer dag en nacht door, ook op zondag. (6) Van Gendt oogstte veel lof voor dit huzarenstukje. Bij de opening op 20 oktober 1879 waren de grote veilingzaal, de toegang in de Nes, een paar verkoopkamers en een inpandige heuse stoomdrukkerij zo goed als voltooid. (7) Dit terwijl het bestaande gebouw in diezelfde tijd deels moest worden afgebroken en heiwerkzaamheden voor de nieuwe funderingen moesten plaatsvinden. De nieuwe hoofdingang met bedrijfswoning aan de Oudezijds Voorburgwal, een pand dat in 1847 al bij Frascati was getrokken, stond toen nog in de steigers. Begin december 1879 was alles gereed.

Neorenaissance

Het middelpunt van het verkooplokaal was de grote veilingzaal, de vroegere grote zaal, die na de oplevering ruim 23 meter lang, 15,5 meter breed en 9,5 meter hoog was. De nog aanwezige decoratie van deze zaal vertoont een eigenzinnige toepassing van voornamelijk motieven uit de Hollandse en ook wat uit de Franse renaissance – de ruitjes – en de Lodewijk XVI-stijl – de festoenen met de strikjes. De wanden in deze zaal bestaan voornamelijk uit hout en pleister. Na een periode van een meer eclectische bouwstijl legde het bureau Van Gendt zich hier aan het eind van de jaren zeventig toe op een mondaine variant van de neorenaissancestijl, die in die tijd overal in Europa in zwang was. De grote zaal van Frascati is waarschijnlijk de eerste grote ruimte waar dit bureau zich van deze stijl bediende. De wanden met de karakteristieke rondbogen, die nu grotendeels schuilgaan achter de installaties, zijn de voorlopers van Van Gendts Hollandsche Manage aan de Vondelstraat (1880) en het Concertgebouw (1888). Voor daglicht in de zaal zorgden de vensters aan de kant van de Nieuwezijds Voorburgwal en daklichten. Drie 'lantaarns' konden de zaal zo nodig van kunstlicht voorzien. Boven de open colonnade aan de zuidkant bevonden zich, op de eerste en de tweede verdieping, zestien van elkaar gescheiden kamertjes en in het midden tegenover de afslag voor de kopers twee open portalen. Om ongezien de veiling te kunnen bijwonen waren de kamertjes aan de zaalzijde af te sluiten door een schuivend glasraam en twee zijvakken van gaas. De kopers konden deze ruimten bereiken via de rechteringang in de Nes. De monumentale afslag aan de noordkant van de zaal stond in onmiddellijke verbinding met een aantal verkoopkamers, die toegankelijk waren door de linker ingang in de Nes. Zo bevonden de kopers en de verkopers zich elk in een apart gedeelte van het gebouw.

De ingang op Oudezijds Voorburgwal 304 bevindt zich in een neorenaissancegevel met boven de rechte kroonlijst een sierlijke dakkapel in de vorm van een Hollandse halsgevel. De onderpui met de monumentale ingangspartij onderging later, vermoedelijk in 1907, een ingrijpende wijziging. Tegenwoordig bedekt een dikke, witte veraag de gevel. De ruime vestibule achter de gevel en een lange gang leidden naar de monsterzaal aan de Sint Barberenstraat en de grote zaal. Een lantaarn op het noorden zorgde voor de verlichting van de monsterzaal, die een vloer van asfalt en rondom een galerij kreeg.

Aan de Nes bouwde Van Gendt een brede, voornamelijk bakstenen gevel. Voor verlevendiging van de sobere en strakke gevel zorgden de omlijsting van de linker ingang en het geheel met rustica blokmotieven versierde rechter deel met eveneens een ingang. Dit rechter deel was een vereenvoudigde versie van de (voor)gevel aan de Oudezijds Voorburgwal. De sociëteitszaal annex kofekamer op de begane grond tussen de grote zaal en de Nes bood de bezoekers gelegenheid tot het genieten van een 'verversing'. Vanuit de makelaarskamer daarboven hadden de makelaars uitzicht op de veilingen in de grote zaal. Verder beschikte het complex over een stoomdrukkerij met drie persen, geëxploiteerd door de rma Ellerman, Harms & Co. Deze huisdrukkerij maakte het mogelijk om de uitkomst van de verkopingen snel publiek te maken.

Ontwerptekening van de voorgevel op de Nieuwezijds Voorburgwal 304, A.L van Gendt, 1879 (Collectie Het Nieuwe Instituut, GEND t72) Ontwerptekening van de (achter)gevel aan de Nes, A.L. van Gendt, 1879 (Collectie Het Nieuwe Instituut, GEND t72)

Verbouwingen

Na de opening in 1879 voerde het bureau Van Gendt nog diverse verbouwingen uit aan het complex. Zo breidde Frascati in 1885 uit met de percelen Sint Barberenstraat 3 en 5 voor een vergroting van de nieuwe monsterzaal, die een jaar daarvoor op de plaats van de huisdrukkerij was gekomen. De oude monsterzaal werd de kleine verkoopzaal.

De sterke groei van de tabaksveilingen rond de eeuwwisseling maakten een inke verbouwing en uitbreiding noodzakelijk. Daartoe had de directie in 1906 drie belendende percelen in de Nes verworven. (8) Begin 1908 kwam de verbouwing onder leiding van J. van Looy gereed, waarbij de gevel van Van Gendt plaatsmaakte voor de huidige. (9) Het aantal vierkante meters nam met driehonderd toe tot 1.400 vierkante meter.

De tot 16 bij 31 meter gegroeide en bijna elf meter hoge grote zaal was nu ook geschikt voor vergaderingen en toneelvoorstellingen. (10) De verplaatsing van de koffiekamer maakte het mogelijk de grote zaal te vergroten. Een geheel nieuwe ijzeren bekapping maakte een betere intrede van daglicht mogelijk. Ook de decoratie van de grote zaal onderging enige wijzigingen. Zo vinden we binnen de nog overwegende neorenaissance van het oorspronkelijke ontwerp ook enkele later aangebrachte motieven in art-nouveaustijl.

Aan de Nes-zijde zorgde een ruime vestibule voor een betere entree aan van het veilinggebouw. De hokkerige en donkere draaitrappen maakten plaats voor brede, goed verlichte en rechte opgangen. De gang om de eerste verdieping was nu helemaal doorgetrokken, zodat de aanwezigen in geval van brand snel een veilig heenkomen konden zoeken. Verder kwam er een kleine veilingzaal.

Balkon met art nouveau-motieven aan de noordzijde in 2015. (Foto: Wim Ruigrok) Detail van de noordwand met de voormalige afslag in 2015. (Foto: Wim Ruigrok)

Van huizenveiling naar theater

Open portaal voor de kopers aan de zuidkant tegenover de afslag in 2015. (Foto: Wim Ruigrok)

De Tweede Wereldoorlog luidde het einde in van de tabaksveilingen in Frascati. Er vonden nadien voornamelijk huizenveilingen plaats. Eind 1974 kocht een groep particulieren het gebouw om er een café en theater van te maken. (11) Aangezien dit initiatief paste in het plan om in de Nes het theaterleven weer te doen herleven, nam de gemeente een deel van de verbouwingskosten voor haar rekening. (12) In augustus 1977 gingen het theater en het café al weer failliet. (13) Vervolgens meldden zich De Theaterunie, Toneelgroep Baal en de Verenigde Vrienden van Frascati bij de gemeente om de exploitatie van het gebouw voort te zetten. (14) Om dit mogelijk te maken kocht de gemeente het gebouw in 1978 aan voor ruim 800.0000 gulden. (15) In 1980 vond een grote opknapbeurt plaats onder leiding van architect Pieter Zaanen. Die kreeg de uitdrukkelijke opdracht het bestaande gebouw zoveel mogelijk te respecteren en in oude luister te herstellen. (16) Sinds de opening in 1981 is er aan de grote zaal niets noemenswaardig veranderd. Alleen de installaties voor licht, geluid en decor namen in omvang toe. Daarachter gaat Van Gendts in oude luister herstelde grote veilingzaal slechts gedeeltelijk schuil. Weinig bezoekers echter zullen de monumentale architectuur van de zaal wel eens hebben gezien, aangezien zwarte gordijnen deze meestal geheel aan het zicht onttrekken. De afgelopen zomerstop bood Binnenstad het voorrecht deze prachtige ruimte vrijwel zonder bedekking te mogen te aanschouwen.

Gert Eijkelboom en Gerrit Vermeer

[Deel 1]

Voetnoten:
1. Wietsma Annegriet, 'Fluisterende muren: Frascati', Ons Amsterdam, november-december 2008.
2 Algemeen Handelsblad (AH), 12 september 1870.
3 'Gemeenteraad van Amsterdam. Zitting van 31 augustus', AH, 2 september 1870.
4 Gemeenteblad 1871, I 245-253, II 264-273.
5 'Stadsnieuws', Het Nieuws van den Dag, 11 april 1879.
6 A.W. Weissman, 'Adolf Leonard van Gendt', De Opmerker 36 (1901) 18 (4 mei), 142; V.W. van Gogh, 'Herinneringen van A.W. Weissman', Jaarboek Amstelodamum 42 (1948), 111.
7 Het Nieuws van den Dag, 22 oktober 1879.
8 AH, 31 juli 1906.
9 AH, 10 januari 1908.
10 Het Nieuws van den Dag, 10 januari 1908.
11 Paul Knoop, 'Frascati wordt theater', De Telegraaf, 13 november 1974.
12 Idem.
13 'Theater Frascati in Amsterdam nog niet dicht', De Waarheid, 24 september 1977.
14 Hans Vogel, 'Een grenzeloze ruimte: Frascati', Parool, 14 oktober 1981.
15 'Amsterdam koopt Frascati', De Waarheid, 14 maart 1978.
16 M.R. Ziegler, 'Frascati: nieuwe parel van Amsterdams theaterleven', De Telegraaf, 15 okt. 1981.

(Uit: Binnenstad 273, november/december 2015)

Door in te loggen, kunt u ondermeer uw gegevens beheren. Alleen leden hebben een inlogaccount.

Reacties

Er zijn momenteel nog geen reacties op dit artikel.

Alleen als u bent ingelogd, kunt u een reactie plaatsen.