Een neomoors geveltje aan de Lijnbaansgracht

Wederom een orde 2-pand met sloop bedreigd

Een goed bewaard geheim, dat is het prachtige geveltje van de voormalige Nassaubioscoop. Al sinds jaar en dag gaat het schuil achter betimmering en graffiti. Hierdoor realiseren weinigen zich welk een pareltje op het punt staat te verdwijnen. En dat komt de projectontwikkelaar niet slecht uit.
Lijnbaansgracht 30-32

De voormalige Nassaubioscoop aan de Lijnbaansgracht vlak om de hoek van de Willemsstraat staat er anno 2009 treurig bij. De buurtbewoners zijn inmiddels gewend aan deze rotte plek in de gevelwand en weten niet beter. Alleen de alleroudsten kennen het bioscoopgebouwtje nog in zijn oude glorie. Tot een paar jaar terug huisde hier een supermarkt. Daarna kwam er een vage galerie en nu staat het alweer geruime tijd leeg. Achter de lelijke schotten en troosteloze graffiti gaat echter een uniek neomoors geveltje schuil dat in de vorige eeuw het aanzien van de straat bepaalde. Ondanks de orde 2-status zijn de plannen voor nieuwbouw op deze plek al vergevorderd. Bureau Dam & Partners heeft een ontwerp gemaakt voor een appartementencomplex waarin de karakteristieke gevel definitief het veld zal moeten ruimen.

En het begon allemaal zo mooi. We schrijven 1913, overal schieten bioscopen als paddenstoelen uit de grond. Alleen al in de Jordaan tellen we zo’n tien bioscopen, waaronder het ‘Edison Theater’ op de Elandsgracht en het ‘Rozentheater’ op de Rozengracht. Aan de Lijnbaansgracht vestigt zich het ‘Nassau-Bioscoop en Variété Theater’. Dit soort buurtbioscopen drukte een wezenlijk stempel op het leven van alledag. Op straat stond een lokker het filmaanbod aan de man te brengen. Een explicateur voorzag de stomme films van uitleg en ook vonden er variété-acts en zangoptredens plaats. Cijfers tonen het belang van de theaters aan het begin van de twintigste eeuw. In Amsterdam waren er in 1916 maar liefst 24 bioscopen die samen bijna vier miljoen toegangskaartjes verkochten.

Ook in sterk verarmde volksbuurten als de vroegtwintigste-eeuwse Jordaan speelden bioscopen een opvallende rol. Vanwege de krappe huizen dienden ze als trefpunt voor de buurtbewoners. Ook werden de kinderen er na schooltijd heen gestuurd. In 1931 schreef Israël Querido over de functie van de buurtbioscoop als naschoolse opvang avant la lettre: “… op Woensdag- en Zaterdagmiddag zitten in de groote volksbuurten, in Jordaan, Haarlemmerstraat, de volksbioscopen vol proletariërskinderen. Komt ge in deze volksbioscoopjes op de vrije schoolmiddagen, dan slaat u een walm tegemoet; een bende gierende, lachende of huilende en krijtende kinderen is daar een ganschen middag voor een dubbeltje of twaalf centen opgeborgen.”

Scheelbeek en de neomoorse stijl

P.J.A. Scheelbeek, Ontwerptekening voor de Nassaubioscoop (1912). Stadsarchief Amsterdam. Voormalige Nassaubioscoop (1953). Foto: Stadsarchief Amsterdam.

Het ontwerp voor de Nassaubioscoop stamt uit 1912 en is van de hand van P.J.A. Scheelbeek van het in die tijd bekende Amsterdamse bureau Scheelbeek. Onlangs nog zijn vijf andere vooroorlogse ontwerpen van hem – alle voor woningbouw – opgenomen in het gemeentelijk monumentenproject, waarvan drie op een steenworp afstand van de Lijnbaansgracht. De Nassaubioscoop is het enige nog bestaande voorbeeld van utiliteitsbouw van zijn hand.
De voorgevel van de Nassaubioscoop is opgetrokken uit donkerrode baksteen en toont verschillende arabiserende decoratieve elementen. Dit soort bouw wordt ook wel aangeduid met de naam neomoors. Als inspiratiebron werden verschillende moorse stijlen uit Spanje gebruikt. Het neomoors liet zich beïnvloeden door de arabische bouwkunst, zoals we die kennen van het Alhambra in Granada, maar ook door afgeleiden daarvan, zoals de mozarabische en de mudéjar-stijl. De belangrijkste terugkerende elementen in deze bouwstijlen zijn de arco de herradura – de hoefijzerboog – , de alfiz – de rechthoekige omlijsting daarvan – en diverse decoratieve motieven in baksteen. Al deze elementen zijn terug te vinden in de gevel van de Nassaubioscoop. Aan het eind van de negentiende en het begin van de twintigste eeuw werd er veel in neostijl gebouwd. In Amsterdam zijn hiervan vele voorbeelden, met name de neo-gotiek en de neorenaissance zijn ruim vertegenwoordigd. Het neomoors past in deze negentiende-eeuwse traditie van neostijlen, maar werd in Amsterdam slechts sporadisch toegepast; in de Jordaan is het een unicum.
Toen aan het begin van de twintigste eeuw de filmindustrie zich ontwikkelde en overal bioscopen uit de grond werden gestampt, werd het neomoors ook voor dit nieuwe bouwtype een gewilde stijl, vooral in de Verenigde Staten. Daar verschenen ontelbare oosterse bioscooppaleizen. De exotische uitstraling van deze gebouwen voerde het publiek een andere wereld binnen. Om deze illusie te versterken droegen de cinema’s namen als Luxor, Alhambra of Granada. Van de theaters in deze stijl zijn er in Nederland niet veel meer over. De Nassaubioscoop is een van de zeer weinige die nog te bewonderen zijn. Dit maakt hem tot een welhaast uniek monument in de geschiedenis van de Nederlandse cinema-architectuur.

Het gevelaanzicht, vroeger en nu

De Nassaubioscoop mag dan geen exotische naam hebben, hij oogt wél zo. Op oude foto’s zien we prominent drie moorse hoefijzerbogen met aan weerszijden daarvan nissen voor de filmaffiches, daarboven sierlijke ontlastingsbogen en blinde oculi in boogvormige muurvelden. Over de breedte van de top liep een balustrade. Boven de middelste boog zien we een fronton met smeedijzeren bekroning. De entree was open, ter afsluiting waren er ijzeren hekken. Het ijzerwerk is verdwenen, maar verder is de gevel achter de betimmering gaaf, zo verzekert ons het bouwbedrijf dat in 1972 de verbouwing van het pand tot supermarkt deed. (*)
De Lijnbaansgracht is, als deel van de historische binnenstad, aangewezen als beschermd stadsgezicht. Hier zouden dus hoge normen moeten gelden ten aanzien van het behoud en de kwaliteit van de bebouwing. De totale verwaarlozing waaraan de Nassaubioscoop ten prooi is gevallen, staat haaks op de intenties van het gemeentelijk beleid. BMA heeft door een quick-scan vastgesteld dat het pand niet in aanmerking komt voor een plaats op de gemeentelijke monumentenlijst. Maar dat is nog geen vrijbrief voor sloop. Het betreft immers wel een orde 2-pand en daarvoor geldt als uitgangspunt behoud en herstel. Het feit dat de pui dezer dagen achter een slordige betimmering schuilgaat, mag zeker geen excuus zijn om de bijzondere waarde van de gevel erachter te negeren.

Plannen voor nieuwbouw

Inmiddels heeft bureau Dam & Partners Architecten een ontwerp gemaakt voor een appartementencomplex waarin geen plaats is voor de gevel uit 1912. Dit ontwerp is al enkele malen besproken in de commissie Welstand en Monumenten. De bestaande gevel zou als onderbouw het uitgangspunt voor het ontwerp moeten vormen. De verdiepingen erboven zouden abstract worden vormgegeven. Ondanks het advies van de commissie heeft het architectenbureau op geen enkele wijze geprobeerd de oorspronkelijke gevel in zijn ontwerp op te nemen. Integendeel, deze keert helemaal niet terug. De VVAB en de Stichting Jordaanmuseum hebben hiertegen bezwaar gemaakt middels zienswijzen. Het wachten is nu op een uitspraak van het Dagelijks Bestuur. Het is te hopen dat het stadsdeel dit keer consequent zijn eigen beleid uitvoert, te weten beschermen in plaats van stilzwijgend meewerken aan sloop. Eén ding is zeker: als projectontwikkelaar en architect hun zin krijgen, verdwijnt met deze bijzondere gevel weer een stukje cultuurhistorie geruisloos uit het straatbeeld van de Jordaan.

Marieken van den Bichelaer

(*) Vriendelijke mededeling van de heer W. Oosterveld van Oosterveld Bouwconsult, Koog aan de Zaan.

Literatuur:
R. van Bueren, Saturday night at the movies. Het grote Amsterdamse bioscopenboek, Oss 1996.
K. Dibbets en F. van der Maden, Geschiedenis van de Nederlandse film en bioscoop tot 1940, Weesp 1986.
M. Krijger, ‘Onzekere toekomst voor de voormalige Nassaubioscoop’ in: Wijkkrant Jordaan & Gouden Reael, 2007-1.
I. Querido, Mijn zwerftochten door Jordaan en donker Amsterdam, Amsterdam 1931.

(Uit: Binnenstad 233, maart 2009)

Door in te loggen, kunt u ondermeer uw gegevens beheren. Alleen leden hebben een inlogaccount.

Reacties

Er zijn momenteel nog geen reacties op dit artikel.

Alleen als u bent ingelogd, kunt u een reactie plaatsen.