A.W. Bos (1860-1954)

De Dienst der Publieke Werken

In de rubriek 1900 mag een aflevering over de Dienst der Publieke Werken niet ontbreken. Geurt Brinkgreve beschouwde deze dienst, en in het bijzonder de Afdeling Stadsontwikkeling, als de grote vijand van de Amsterdamse binnenstad. In het onderstaande zal blijken waarom.

A.W. Bos, directeur van Publieke Werken van 1907 tot 1926

Toch heeft PW, zoals de Dienst doorgaans werd aangeduid, ook veel goed werk tot stand gebracht. Met name de infrastructurele modernisering van de stad, riolering, waterleiding, gas, elektra, telefonie en openbaar vervoer, is destijds daadkrachtig en met kennis van zaken ten uitvoer gebracht. Ook de grote stadsuitbreidingen van de twintigste eeuw, het Plan Berlage en het Algemeen Uitbreidingsplan, heeft PW met grote zorg gerealiseerd.
Andries Wilhelm Bos werd op 5 maart 1860 geboren in Groningen en voltooide aldaar de vijfjarige Hogere Burgerschool, om vervolgens in Breda opgeleid te worden tot ingenieur van de Genietroepen. Hij deed als militair ervaring op met het bouwen van forten, sluizen en havenwerken in het Hollandse polderland. Deze voorspoedige carrière als ingenieur werd in 1907 bekroond met zijn benoeming tot directeur van de Amsterdamse Dienst der Publieke Werken.

Het eerste probleem waarmee Bos werd geconfronteerd als leidinggevend ambtenaar was het gebrekkig functioneren van de Afdeling Gebouwen. Er was veel kritiek op de ontwerpen van PW. Bij die afdeling ontbrak het aan goede medewerkers en een bekwame hoofdambtenaar. Bos benaderde J.M. van der Mey voor deze functie, de gevierde architect van het Scheepvaarthuis, maar dit talent voelde er niets voor om ambtenaar te worden. Hij was wel bereid om in deeltijd als ‘esthetisch adviseur’ op te treden. P.L. Kramer, die een belangrijke bijdrage had geleverd aan het ontwerp voor het Scheepvaarthuis, werd benoemd als zijn assistent, ook in deeltijd. Van der Mey heeft niet voldaan aan de hoge verwachtingen, maar de vele bruggen die Kramer heeft ontworpen in samenwerking met W.A. de Graaf, het toenmalige hoofd van de Afdeling Bruggen en in 1926 de opvolger van Bos als directeur, vormen onmiskenbaar een monumentaal gegeven in het moderne Amsterdam.
Het probleem met de Afdeling Gebouwen werd in 1915 min of meer vanzelf opgelost toen het architectenbureau van A.R. Hulshoff en A.A. Kok geen werk meer had. Zij traden beiden in dienst bij PW. Bos had een scherp oog voor talent en hij benoemde Hulshoff al een jaar later tot hoofd van de zieltogende Afdeling Gebouwen. Onder zijn leiding kwam de afdeling binnen tien jaar tot volle bloei. J. Leupen, ook een talent bij PW, herdacht hem in 1958 als volgt: “Het was zijn werk, dat een ambtelijk architectenbureau tot vol aanzien werd gebracht en tot een van de leidinggevende bureaus in den lande werd”.

Brug Herengracht - Vijzelstraat

Aan het eind van zijn carrière gaf Hulshoff nog de aanzet tot een radicale modernisering van de Amsterdamse scholenbouw. Bos slaagde erin om de dienst in hoog tempo te moderniseren. De Afdelingen Bruggen en Gebouwen floreerden en waar nodig stelde hij jeugdige, goed opgeleide ingenieurs uit Delft aan. Zo ontstond een ambtelijke organisatie met een grote kennis van zaken. Ook het Grondbedrijf, een nieuw en essentieel onderdeel van PW, werd onder zijn leiding met vooruitziende blik georganiseerd.

Stedenbouw

De stedenbouw vormde voor Bos een onoplosbaar probleem. Amsterdam groeide tijdens zijn jaren als directeur van 500.000 naar 750.000 inwoners. De bedrijvigheid groeide mee en de druk op de oude binnenstad, het toenmalige zakencentrum, werd groot. Al in 1911 vroeg de gemeenteraad om een verkeersplan voor de binnenstad. Een conserverende visie op de binnenstad was in die tijd nog ondenkbaar, maar tegelijkertijd leidde elke discussie over mogelijke verkeersdoorbraken tot grote commotie onder de bevolking. Bos sprak van een “voortdurend conflict tussen gevoel en verstand”. Na lang aandringen van de gemeenteraad toonde hij in 1924 een ontwerp aan het dagelijks bestuur. Burgemeester en Wethouders begrepen direct dat de politieke gevolgen van zijn ingrijpende voorstel rampzalig zouden zijn. Twee jaar later, aan de vooravond van zijn pensioen, publiceerde Bos een uitbreidingsplan voor geheel Amsterdam in het Gemeenteblad dat ernstig afbreuk heeft gedaan aan zijn glanzende loopbaan als ambtenaar. Het werd in de vakpers bekritiseerd als een ontwerp dat in geen enkel opzicht voldeed aan recente ontwikkelingen in de stedenbouw.
Nadat Bos was gepensioneerd, werd PW in 1928 uitgerust met een nieuwe Afdeling Stadsontwikkeling. Daar heeft men binnen enkele jaren een nieuw ontwerp gemaakt, het Algemeen Uitbreidingsplan, bekend als het AUP, dat ook internationaal alom bewonderd werd. Te midden van al het gejubel ontging het echter iedereen dat het plan van Bos uit 1924 voor de binnenstad vrijwel integraal was overgenomen in het AUP. Door de crisis en de oorlog liep het aanvankelijk niet zo’n vaart met deze draconische maatregelen, maar rond 1950 zag de Dienst zijn kans schoon om met name in de oostelijke binnenstad grote ravage aan te richten. De Weesperstraat werd gesloopt en de Valkenburgerstraat, die al in 1926 was verwoest, moest andermaal verbreed worden voor een snelweg naar de IJtunnel. Tegelijkertijd maakte men dramatische saneringsplannen voor de Oostelijke Eilanden.
Gedurende die jaren heeft Geurt Brinkgreve zijn vertrouwen in de wijsheid van het gemeentebestuur verloren, en hij beschouwde PW geheel terecht als de kwade genius van al deze zinloze vernieuwingsdrift. De Woningdienst speelde ook een rol bij het vernielen van monumenten, want ‘krotten’ moesten immers ‘opgeruimd’ worden, dat was een heilige plicht. Maar de regie van de werkelijk grootschalige aanslagen op de binnenstad was in handen van PW. Men heeft zich na 1945 niet willen bezinnen op de vooroorlogse plannen. Integendeel, er is verdacht veel haast gemaakt met de uitvoer van ondoordachte planvorming uit een ver verleden.

Vincent van Rossem

(Uit: Binnenstad 232, januari 2009)

Vorige aflevering: C.B. Posthumus Meyjes (1859-1922) (Binnenstad 231)
Volgende aflevering: E. Breman (1859-1926) (Binnenstad 233)

[Amsterdam 1900]