Amsterdamse gevelstenen

De beurtvaarder

De Lastage

De Lastage, nog buiten de stadsmuur. Detail van de vogelvluchtkaart van Cornelis Anthonisz., 1544.

De Lastage na de stadsuitbreiding. Detail van de plattegrond van Pieter Bast, late druk 1616. Rechts in het midden de brug van Stormsteeg naar Binnen Bantammerstraat.

Op de houtsnedekaart van Cornelis Antonisz. uit 1544 ligt het gebied dat we nu de Lastage noemen nog buiten de stadsmuur, die tussen 1488 en 1490 werd gebouwd tussen de Sint Antonispoort (Waag) en de Scheierstoren. We zien scheepswerven, lijnbanen en andere tijdelijke gedoogde bouwsels (afb. 1). Pas bij de eerste uitleg van de stad in de jaren 1585-86 kwam dit gebied binnen de nieuwe stadsmuur te liggen. Op de eerste druk van de plattegrond van Pieter Bast uit 1597 is duidelijk te zien dat er straten gerooid zijn en dat er langs de Jonker- en Ridderstraat al sprake is van aaneengesloten bebouwing (afb. 2). Op deze laatste kaart staat er nog geen brug vanaf de Stormsteeg naar de overkant. Deze werd pas in 1599 vanaf het voormalige Sint Nicolaasbolwerk gebouwd naar de toen eveneens gerooide Bantammerstraat op het Lastageterrein. Op een latere druk van deze kaart, uit 1617, is de brug wel aangegeven, maar is het halfronde fundament van het bolwerk ‘vergeten’. De voor die tijd brede Bantammerstraat gaf direct toegang tot de Kromme en de Oude Waal, de twee kades langs de Waal, de grote inham van het open IJ aan deze zijde van de stad. De scheepsreparatiebedrijven, teerkokerijen en lijnbanen waren ondertussen verder naar het oosten verplaatst, naar de nieuw aangelegde eilanden Uilenburg, Marken en Rapenburg. Het stadsbeeld ter plaatse zou in de jaren 1645-1647 totaal veranderen door de aanleg van het Waalseiland waardoor de IJ-oever verlegd werd naar de Buitenkant, de huidige Prins Hendrikkade.

Gevelsteen met smalschip

Vóór restauratie

Na restauratie

De gevelsteen in de zijgevel van het pand Kromme Waal hoek Binnen Bantammerstraat heeft, gezien het jaartal 1602, de gevel van het eerste stenen huis op deze plek gesierd. Op het stadsprofiel van Hans Rem en Willem Jansz. Blaeu uit 1606 is dit stenen hoekhuis duidelijk te onderscheiden. De gevelsteen, waarschijnlijk oorspronkelijk in de gevel aan de Kromme Waal, heeft alle verbouwingen en moderniseringen van het huis doorstaan en werd in 1875 door Jhr. Suasso op de huidige plek in de zijgevel gesignaleerd. Hij noemt het schip een kof en vermeldt erbij dat het reliëf in kleuren overschilderd is.
In verband met de metroaanleg werd in 1964 de hoek met de panden Kromme Waal 37, 38 en 39 en Binnen Bantammerstraat 23, 25 en 27 geheel afgebroken. Van Kromme Waal 39 stond toen overigens alleen nog een onderstuk. Na voltooiing van het tunneldeel ter plaatse werd in de jaren 1985/86 de gehele hoek door architectenbureau Rappange in historiserende stijl herbouwd en gefundeerd op rubberen blokken om trillingen van de metro op te vangen. De gevelsteen keerde toen in ongerestaureerde staat terug in de zijgevel. Pas in het voorjaar van 2008 kon de VVAG, na contact met Woonstichting Ymere, de huidige eigenaar van het pand, de ruim 400 jaar oude gevelsteen (65 x 60 cm) door Wil Abels laten schoonmaken en, aan de hand van teruggevonden kleursporen, polychromeren. Als een kleine hommage aan de opdrachtgever werd het vaantje aan de mast met een Y gesierd.
Het schip op de gevelsteen is een smalschip, een vroeg type beurtvaarder, met een gebogen oplopende voorsteven en een spits toelopende hoge achtersteven. Over de lengte van voor- naar achtersteven zijn drie zware zogenaamde berghouten – verstevigingsbalken – aangebracht en het zwaard is neergelaten langs de stootklos. Midscheeps is duidelijk de roef aangegeven, zelfs de gepotdekselde planken ervan zijn herkenbaar. Merkwaardig is de ophanging van het spriettuig, het zware rondhout dat normaliter aan de achterzijde vanaf de onderkant van de mast schuin omhoog steekt om het sprietzeil op te houden. Onze steenhouwer heeft hier kennelijk een vergissing gemaakt.

Onno Boers

(Uit: Binnenstad 230, september 2008)