A. Jacot (1864-1927), W. Oldewelt (1865-1906)

Een veelbelovend begin

Alphonsus Maria Leonardus Aloysius Jacot, zijn roepnaam wordt nergens in de literatuur genoemd, bezocht een particuliere Hogere Burgerschool aan de Keizersgracht, ‘bij de Leidschestraat’, en voltooide de vijfjarige cursus met goed gevolg. Daar raakte hij ook bevriend met zijn latere partner W. Oldewelt, van wie alleen de voorletter bekend is. Na de HBS bezocht Jacot de mede door P.J.H. Cuypers in 1879 opgerichte Quellinusschool. Deze driejarige opleiding voor decoratieschilders en -tekenaars, lithografen, beeldhouwers en bouwkundig tekenaars was voortgekomen uit de Bouwloods van het Rijksmuseum, waar Cuypers ambachtslieden opleidde die konden voldoen aan de eisen die de detaillering van zijn ontwerpen in de bouw met zich meebracht. Daarna volgde een periode met praktisch werk bij bekende Amsterdamse architecten, waaronder A.L. van Gendt, om tenslotte een eigen bureau te kunnen beginnen. Jacot debuteerde in 1885 met een spectaculaire winkelpui die gelukkig nog bestaat: Warmoesstraat 67. Daarna bouwde hij het woonhuis Keizersgracht 25, een weinig opvallend maar wel verzorgd ontwerp; de fraaie blank gelakte voordeur is door een onnozele eigenaar grachtengroen geschilderd. In 1887 had Oldewelt zijn opleiding aan de Académie des Beaux Arts in Parijs voltooid, klaarblijkelijk waren zijn ouders in staat om een dergelijke kostbare opleiding te bekostigen.
De twee schoolvrienden vormden gezamenlijk een bureau, Jacot & Oldewelt, en daarmee werd de basis gelegd voor een reeks bijzondere ontwerpen. Oldewelt had in Parijs geleerd hoe elegante eclectische detaillering ontworpen werd, maar Jacot beschikte over het voor een succesvol architectenbureau vereiste zakelijk talent voor acquisitie. Een vergelijking met Keizersgracht 25 leert dat hun eerste gezamenlijke ontwerp, het woonhuis Weteringschans 225 uit 1890, waarschijnlijk door Oldewelt is gemaakt. Ook in de jaren daarna heeft hij met zijn verfijnde detaillering een herkenbaar handschrift gegeven aan het werk van het bureau. Jacot moet goede connecties hebben gehad onder winkeliers, want na Weteringschans 225 bouwde het bureau een aantal fraaie winkels met bovenwoningen in de belangrijkste winkelstraten van Amsterdam: Utrechtsestraat 18 in 1892, Leidsestraat 14 in 1893, Vijzelstraat 107 en 111 in 1894, en Spuistraat 125A in 1900. Het hoogtepunt in deze reeks was het kapitale winkelgebouw voor de firma ‘Nieuw Engeland’, Singel 468-Koningsplein 6. Dit rijksmonument uit 1899 laat zien dat ook het talent van Oldewelt zijn grenzen kende. Het grootschalige karakter van deze ontwerpopgave ging zijn voorstellingsvermogen te boven. De geleding van de uitgestrekte gevelvlakken heeft weliswaar een gevarieerd karakter, maar enige samenhang in die variatie is ver te zoeken.

En een roemloos einde

Maison De Bonneterie van A. Jacot

Oldewelt werd ernstig ziek en zag zich genoodzaakt om zijn werkzaamheden voor het bureau in 1903 te beëindigen. Waarschijnlijk waren ‘Nieuw Engeland’ en het markante winkelgebouw op de hoek van de Spuistraat en de Molsteeg zijn laatste ontwerpen. Jacot bouwde in 1903 een winkel aan het Rokin, hoek Watersteeg. Dit was een min of meer traditioneel Amsterdams huis met een soort klokgevel, maar de detaillering had een eigentijds karakter. De gevel is helaas wit geschilderd. Een jaar later volgde het voor die tijd ongekend moderne ontwerp voor de hoek van het Koningsplein en de Herengracht. Het bureau bouwde veel, ook buiten Amsterdam, maar het werk heeft na het vertrek van Oldewelt nooit meer een herkenbaar karakter gekregen. De vraag rijst dan ook door wie de ontwerpen eigenlijk gemaakt werden. Jacot associeerde zich in 1907 met A.H. Zinsmeister, de chef de bureau. Dit was waarschijnlijk een blijk van waardering voor diens bijdrage aan de ontwerparbeid. Mogelijk hebben ook enkele getalenteerde medewerkers als G.F. la Croix, C.J. Blaauw en J.L. Crouwel de ruimte gekregen om naar eigen inzicht te werken.
De meest prestigieuze opdracht die Jacot ooit kreeg, resulteerde in een pijnlijk demasqué. Het Hirsch-gebouw op het Leidseplein werd in 1912 geopend, onder luid boegeroep uit de vakwereld. De architect had zich schuldig gemaakt aan plagiaat. Dat was al erg genoeg, maar het gebouw werd ook bekritiseerd als karakterloos en ‘slap van middelmatigheid’. ‘Het inwendige’, aldus een collega, ‘toont al even weinig talent als het uitwendige; het is van die nietszeggende zoetsappige middelmatigheid, die zeer dicht bij de smakeloosheid staat’. Deze kritiek was niet onterecht, maar men toonde daarbij wel heel weinig begrip voor het feit dat commerciële architectuur nu eenmaal moet behagen. Jacot was meer een decorateur dan een echte architect en doorgaans werkte hij voor opdrachtgevers die juist grote waardering hadden voor het zoetsappige en het nietszeggende. Jacot bouwde voor hen ook villa’s die vooral de geest van de nouveau riche ademden. De critici vergeleken het Hirsch-gebouw tussen de regels door met de Beurs van Berlage, en die vergelijking ging natuurlijk volledig mank. Berlage was werkelijk een groot architect, terwijl Jacot, net als talloze andere architecten, alleen maar goed zijn best kon doen. Zijn overlijden werd in de vakbladen niet gememoreerd.
Inmiddels, bijna een eeuw later, hebben de gebouwen van Jacot en zijn medewerkers, uitgezonderd natuurlijk Oldewelt, een anoniem karakter gekregen. Het voormalige ‘Maison de Vries’, op de hoek van het Spui en de Kalverstraat, Westermarkt 11, ooit Café Centraal, Spuistraat 219-221, Bloemgracht 288-298, op de hoek met de Lijnbaansgracht, echt ergerniswekkend zijn ze niet. Het enorme gebouw, voor een groothandel, aan het Waterlooplein en de Zwanenburgwal uit 1915 vinden we intussen zelfs wel aardig. En voor vele Amsterdammers is Maison De Bonneterie aan het Rokin een schoolvoorbeeld van aangenaam winkelen geworden. Dat is een mooi compliment voor een ontwerper die gespecialiseerd was in commercieel vastgoed.

Vincent van Rossem

(Uit: Binnenstad 228/229, juni 2008)

Vorige aflevering: Gerrit van Arkel (1858-1918) (Binnenstad 227)
Volgende aflevering: P.J. Bekkers (1859-1918) (Binnenstad 230)

[Amsterdam 1900]