Inleiding

Alweer vele jaren geleden heeft de Amerikaanse uitgever Rizzoli een viertal boeken gepubliceerd over Londen, New York, Parijs en Wenen waarin de architectonische ontwikkelingen rond 1900 werden beschreven. Wenen en Parijs zijn natuurlijk beroemd als broedplaatsen van vernieuwing in de bouwkunst, maar dit geldt in mindere mate voor Londen en New York. Toch zijn London 1900 en New York 1900 hele aardige boeken die een fascinerend beeld geven van de architectuur in deze wereldsteden aan het begin van de twintigste eeuw.

Robert A.M. Stern, Gregory Gilmartin, John Massengale, New York 1900: Metropolitan Architecture and Urbanism 1890-1915, Rizzoli International Publications, 1995

De titel Amsterdam 1900 ligt misschien nog minder voor de hand. Amsterdam is immers vooral een zeventiende-eeuwse stad, die omringd wordt door een ring van overwegend tamelijk banale negentiende-eeuwse woningbouw. Later werden de wijken gebouwd waarin de Amsterdamse School domineert, en nog weer later verrezen de naoorlogse woonwijken, waarin de strenge stedenbouwkundige principes van het befaamde Algemeen Uitbreidingsplan gestalte kregen.

Vernieuwing in de binnenstad

Rond 1900 was de binnenstad van Amsterdam echter niet meer de oude havenstad die door de Napoleontische oorlogen bijna bankroet ging. Vooral na de opening van het Noordzeekanaal in 1876 kwam het economische leven weer tot grote bloei en dit resulteerde zoals altijd in veel werk voor het bouwbedrijf. Globaal gezien bestaat de binnenstad uit drie bestanddelen. Een derde deel van de bebouwing dateert van voor 1850, dit zijn de rijksmonumenten die Amsterdam inderdaad tot een historisch unieke fenomeen maken. Dan is er veel architectuur uit de periode 1850-1940, ook ongeveer een derde deel, en tenslotte is er na de oorlog nog eens veel nieuwbouw verrezen, het resterende derde deel.
De naoorlogse architectuur, overwegend bestaande uit stadsvernieuwing, onderscheidt zich vooral door grofheid, niet alleen door de detaillering en het materiaalgebruik, maar vooral ook door het negeren van de typologische basisprincipes van het stedelijk bouwwerk. Niet alleen de Weesperstraat en de Oostelijke Eilanden zijn hardhandig gemoderniseerd, ook in de Jordaan kan men de wonderen van de vooruitgang in vele straten bewonderen. Zelfs in de Kerkstraat staan blokken waar de honden geen brood van lusten.
Afgezien van enkele uitzonderingen, zoals de Beurs van Berlage, die door vele architectuurhistorici nog altijd wordt beschouwd als het begin van betere tijden, werd Amsterdam rond 1900 vooral behoedzaam vernieuwd. Architecten verkeerden nog niet in een revolutionaire roes en men toonde nog veel respect voor de bestaande stad. Dit kwam vooral tot uitdrukking in het gebruik van historische bouwstijlen. H.P. Berlage beschouwde deze praktijk al als een armoedig gebrek aan creativiteit en zijn erfgenamen, de modernisten, gingen nog een stap verder: in hun ogen was traditionele architectuur een vorm van maatschappelijk bedrog en artistieke oplichterij. De moderne wereld was immers grootschalig, anoniem, en vooral ook structureel gedacht in gewapend beton. De Beurs van Berlage, weliswaar veel te groot voor de Amsterdamse binnenstad, heeft in feite bouwkundig nog een heel traditioneel karakter, het is een gebouw met een structuur van gemetselde dragende muren, met waar nodig een overspanning van staal. In Parijs had Henri Labrouste dat al veel eerder vertoond, maar Berlage forceerde ook een breuk met de classicistische decoratie, en dat was nieuw.

Nieuw maar toch traditioneel

Herengracht 6-8, ontworpen door J. Daverman, 1883.

Terwijl Berlage zocht naar een nieuwe architectuurtaal, ontwierpen zijn tijdgenoten gebouwen die herkenbaar modern zijn maar ook nog uitdrukkelijk verwijzen naar de historische architectuur van de binnenstad. Dit zijn doorgaans ook typologisch traditionele ontwerpen, met twee bouwmuren die de houten balklagen dragen, op de smalle bouwkavels die karakteristiek zijn voor de Amsterdamse binnenstad. Omdat de overeenkomsten met oudere bouwkunst oppervlakkig beschouwd zo groot zijn, valt deze architectuur nauwelijks op. Toch is de nieuwbouw uit de tijd rond 1900 in hoge mate beeldbepalend, alleen al omdat het duizenden bouwwerken betreft. Amsterdam 1900 blijkt zo wel degelijk een belangwekkend maar min of meer vergeten hoofdstuk uit de hoofdstedelijke architectuurgeschiedenis te zijn. Het is bescheiden architectuur, die laat zien dat modernisering ook mogelijk is zonder te streven naar een geheel nieuwe wereld zoals de modernisten deden.
In de komende tijd wil Binnenstad aandacht besteden aan de vernieuwing van de binnenstad in de periode 1850-1940. Omdat het hoogtepunt van de bouwproductie rond 1900 werd bereikt, ligt de klemtoon min of meer rond deze eeuwwisseling. Gedurende de jaren zestig en zeventig van de negentiende eeuw werd nog maar weinig gebouwd, en na de Eerste Wereldoorlog nam het bouwvolume in de binnenstad snel af.
Het werk van diverse architecten zal in een reeks afleveringen belicht worden, waarbij ook ontwikkelingen als sanering en cityvorming aandacht krijgen. In de officiële geschiedschrijving zijn het altijd weer de drie meest bekende Amsterdamse architecten, P.J.H. Cuypers, H.P. Berlage en C. van Eesteren die de show stelen. De rubriek Amsterdam 1900 beoogt een ander beeld te geven, dat meer overeen komt met de werkelijkheid. Het bedrijf van A.L. van Gendt en zijn beide zoons was lange tijd het meest productieve en meest bekende architectenbureau in de stad. En ook anderen deden destijds goede zaken. Architecten als H.A.J. Baanders met zijn twee zoons, Y. Bijvoets, D. Brouwer, Jac. Duncker, A. Jacot, vader en zoon Hamer, vader en zoon Posthumus Meyes en F.M.W. Poggenbeek hebben eveneens bijgedragen aan de modernisering van het stadsbeeld.

Vincent van Rossem

(Uit: Binnenstad 223/224, oktober 2007)

[Overzicht van alle artikelen]

Zie ook: De 'jongere bouwkunst' opnieuw bekeken (Binnenstad 185).