XI. Uitstal- of winkelkasten

Opvallende elementen aan historische winkelpuien zijn de vooruitstekende ‘uitstalkasten’. De historie en bijzondere details van deze kasten vertellen veel over de creativiteit en het vakmanschap van onze voormalige stadgenoten.

De uitstalkasten, die later ook wel winkelkasten werden genoemd, zijn echter een bijzonder fenomeen aan het worden. Door de voortdurende vernieuwing van winkelpuien zijn ze in de belangrijkste winkelstraten als de Kalverstraat en Nieuwendijk verdwenen, maar in het stadscentrum is toch nog een aantal exemplaren bewaard gebleven.

Winkel

Afb. 1: Kalverstraat ca. 1820 met winkelkasten

In de Middeleeuwen is het begrip ‘winkel’ ontstaan. In een beschutte hoek van de straat of van het kerkplein werden waren verkocht, tussen de steunberen van een kerk bijvoorbeeld ontstond een ‘winkel’, een rechte hoek, die soms afgedekt werd met een zeildoek zoals bij een marktstal. Later werden de winkels in de onderbouw van de woonhuizen ondergebracht. Bij de zestiende- en zeventiende-eeuwse winkelpanden zien we dat neerklappende luiken vaak als luifels omhoog staan. Hieronder werden de waren uitgestald in de open lucht. Ook werden hiervoor wel vaste luifels gebruikt, die ook heel eenvoudig van zeildoek konden zijn.
In 1653 ontwierp de architect Philips Vingboons op de hoek van de Kalverstraat en in de Sint Luciënsteeg winkelwoonhuizen met luiken en kleine pothuizen. Deze waren bestemd voor de verhuur ten behoeve van de inkomsten van het burgerweeshuis. De werkelijke realisatie vond pas plaats in 1716. Later in de negentiende eeuw zijn de winkels stuk voor stuk veranderd, maar zonder uitstalkasten. Dit heeft ongetwijfeld te maken met de breedte van de straat.
Aan het begin van de negentiende eeuw zien we in de Kalverstraat de eerste uitstalkasten verschijnen.

Tek. 1	Tek. 2
Tek. 3	Tek. 4

Uitstalkasten

In 1807 ontwierp de architect Abraham van der Hart nog een rij winkel- en woonhuizen aan het begin van de Leidsestraat. De houten puien met roederamen werden traditioneel uitgevoerd zonder uitstalkasten.
De eerste uitstalkasten werden toegepast onder invloed van buitenlandse voorbeelden uit Frankrijk en Engeland. Na 1820 zien we deze kasten voor het eerst op een tekening van Kalverstraat 39, 37 etc. van tekenaar Felippo Tozelli (afb. 1, prent, circa 1820, uit de Collectie Van Eeghen, GAA). Dit soort ‘empireroeden’-uitstalkasten zijn helaas uit het stadsbeeld verdwenen. Een eenvoudige uitstalkast uit de eerste helft van de negentiende eeuw is nog te vinden in de Barndesteeg op nummer 27 (tek. 1). Bij Oude Spiegelstraat 3 hangen aan de onderpui nog twee uitstalkasten uit het tweede kwart van de negentiende eeuw zonder roeden. De detaillering is gelukkig nog intact (tek. 2). De ronde houten hoekstijlen zijn ‘gecanneleerd’ en met lood afgedekt. Tevens is de puilijst over de uitstalkasten ‘gekornist’, dat wil zeggen omgetrokken. Een ander fraai exemplaar uit het derde kwart van deze eeuw is te zien op de hoek van Kerkstraat 145a en de Nieuwe Spiegelstraat (tek. 3). De glazen ruiten kunnen steeds groter worden uitgevoerd, meestal zonder roedeverdeling en vaak met een licht gebogen bovendorpel. Onder deze kast zijn twee smeedijzeren consoles aangebracht. In het laatste kwart van de negentiende eeuw worden de uitstalkasten steeds dunner uitgevoerd. Vaak met gietijzeren hoekstijlen en ijzeren puibalken zoals bij Reestraat 7 (tek. 4) of Hartenstraat 28 te zien is. Als consoles worden toepast, worden ze gemaakt van gekruld gesmeed ijzer.

Winkelpuien

Foto 1: Leliegracht 22	Foto 2: Kalverstraat 96

Onder invloed van de Art Nouveau- of Jugendstilperiode wordt de portiek ingevoerd. Omdat de zijkant van de etalage vanuit de portiek meer zichtbaar wordt, is het niet meer zo nodig dat de uitstalkasten naar voren uitsteken. In het begin van de vorige eeuw worden de uitstalkasten als het ware in de winkelpuien opgenomen. Een schitterend voorbeeld van zo’n pui is Leliegracht 22 uit 1899 van de architect H.H. Baanders, waarin momenteel de boekhandel Architectura & Natura is gevestigd (foto 1). De etalage is vanuit de twee portieken goed zichtbaar. Het ‘Boldoot’-puitje, Kalverstraat 96, in 1919 ontworpen door architect J. Roodenburg is gelukkig grotendeels bewaard gebleven, hoewel de middendeur in verband met de bruikbaarheid naar links is verplaatst (foto 2). In de Amsterdamse School-periode in de jaren twintig en dertig van de vorige eeuw worden etalageruiten steeds breder en portieken steeds dieper uitgevoerd. Een voorbeeld van een eenvoudige pui uit die periode is Haarlemmerstraat 115 uit ca. 1926 van de architect J. van Engelen. De winkelkasten zijn in die periode letterlijk in de winkels opgenomen en uit het straatbeeld verdwenen.

Foto 3: Keizersgracht 516

In de jaren twintig en dertig van de vorige eeuw verdwenen door de opkomst van het Modernisme langzamerhand de Amsterdamse School-winkelpuien met bovenlichten van glas in lood en houten timmerwerk. Architect A. Bodon ontwierp in 1932 voor de boekhandel Schröder & Dupont een winkelpui in glas en staal aan Keizersgracht 516. Het interieur en pui zijn geheel uitgevoerd in modernistische stijl (foto 3). De totale uitstalling van de winkel bereikt in 1937 zijn hoogtepunt bij de bouw van het warenhuis Galeries Modernes in de Reguliersbreestraat 20-22 van architect D. Brouwer. De ‘winkel-etalagekast’ is hier geheel uitgevoerd in glas. Door de glazen spiegelruiten vindt de uitstalling dan plaats over de volle winkelbreedte.

Theo Rouwhorst

Tekeningen: Theo Rouwhorst

Literatuur:
R. Apell e.a., De Stenen Droom; Opstellen over bouwkunst en monumentenzorg (1988)
I.H. van Eeghen e.a., De verzameling Van Eeghen; Amsterdamse tekeningen (1989)
R. Meischke, Amsterdam Burgerweeshuis (1975)
J.G. Wattjes, Constructie en architectuur van winkelpuien (1926)
H.J. Zantkuijl, Bouwen in Amsterdam (1993)

(Uit: Binnenstad 222, juli 2007)

Vorige aflevering: X. Houten onderpuien II (Binnenstad 221)
Volgende aflevering: XII. Erkers (Binnenstad 223)

[Oog voor detail - alle artikelen]