XV: Warmoesstraat 18

Op de achtergevel van Warmoesstraat 18, aan het ‘natte Damrak’, bevond zich tot voor kort een gevel zonder top. In januari 2006 is, na het opnieuw opmetselen van de gevel, hierop een zeer fraaie achttiende-eeuwse geveltop geplaatst. Oorspronkelijk bevond deze geveltop zich op de Prins Hendrikkade 38. De geveltop werd bewaard op de Monumentenwerf.

De oude top op Prins Hendrikkade 38 (foto Bureau Monumenten & Archeologie)	De herplaatste top op de achtergevel van Warmoesstraat 18 aan het natte Damrak

Eigenlijk is het de tweede herplaatsing van deze oude top. Het achttiende-eeuwse woonhuis waarvoor deze top oorspronkelijk werd gemaakt, is in de negentiende eeuw vervangen door nieuwbouw waarop de oude top terug werd geplaatst. In de jaren tachtig werd ook dat pand – voor de uitbreiding van het Victoria Hotel – gesloopt en verdween de top naar de Monumentenwerf. Het Rijksmonument aan de Prins Hendrikkade werd gesloopt met toestemming van de Rijksdienst voor de Monumentenzorg, onder voorwaarde dat de fraaie top elders in de stad zou worden herplaatst. Het zal u waarschijnlijk niet verbazen dat er daarna geen enkele actie werd ondernomen om dat te bewerkstelligen.

Dat de top uiteindelijk toch een plaats vond in de binnenstad, is een initiatief van Theo Rouwhorst. Als medewerker van het Bureau Monumenten en Archeologie was hij betrokken bij de terugkeer van ruim 80 gebeeldhouwde geveltoppen in de binnenstad. Voor zijn inspanningen ontving hij in 2004 uit handen van de Stichting Heijmeijer van Heemstede de stadsbeeldprijs, een bedrag te besteden aan een project van zijn keuze. Hij besloot dit bedrag aan te wenden voor de herplaatsing van een oude geveltop aan het natte Damrak, de achtergevel van Warmoesstraat 18.

De oude gevel aan het Damrak is gesloopt (foto Walther Schoonenberg)	Herbouwde gevel aan het Damrak met de herplaatste top van de Prins Hendrikkade

Warmoesstraat 18 was enkele jaren geleden aangekocht door de NV Zeedijk om opgeknapt te worden. Er zouden vier koopappartementen en een bedrijfsruimte in komen. Na de gedeeltelijke demontage werd het echter gekraakt. Het pand bleek niet beschermd omdat de voorgevel aan de Warmoesstraat niet oud of bijzonder was. Dat was ten onrechte, want het had een waardevol interieur: in het achterhuis bleek zich een zwaar houtskelet uit het begin van de zeventiende eeuw te bevinden, een bewijs dat het achterhuis oorspronkelijk als pakhuis in gebruik was. Op verzoek van de vereniging werd het gebouw in een spoedprocedure door het stadsdeel Amsterdam- Centrum op de gemeentelijke monumentenlijst geplaatst. Het pand is daarna uitgepeld en gerestaureerd. De achtergevel is in achttiende-eeuwse trant herbouwd. Helaas kregen de nieuwe ramen hierbij een negentiende-eeuws karakter. Het was mijns inziens mooier geweest kleine ruitjes te maken, omdat die beter bij het herbouwde geveltype passen. Maar misschien ben ik wat al te kritisch, want we mogen blij zijn dat er een oude gevel is teruggebouwd, bekroond met een fraaie top van elders.

De oude geveltop van Prins Hendrikkade 38 is een fraai gebeeldhouwd exemplaar van natuursteen en is ruim zes meter breed en drie meter hoog. Volgens Pieter Fischer is het een top in Lodewijk XIV-stijl, gemaakt door de Amsterdamse beeldhouwer Anthonie Turck, de latere zwager van Ignatius van Logteren (zie kader). Fischer is de schrijver van het nieuwe standaardwerk over vader en zoon Van Logteren. Hij kende de geveltop nog van de Prins Hendrikkade. Met onverhulde woede schrijft hij over de verdwijning van de top dat deze “zonder enige vorm van overleg en kennis van zaken in de jaren tachtig werd geamoveerd voor de uitbreiding van het Victoria-hotel” (p. 81). Het is jammer dat Pieter Fischer de terugkeer van de geveltop niet meer zou meemaken: hij overleed in 2002. Dankzij Theo Rouwhorst is de top op een zeer in het oog vallende plaats in de binnenstad teruggekeerd – een waardige bekroning van zijn werk voor de stad.

Walther Schoonenberg

Anthonie Turck (± 1668-1725)

Pieter Fischer, "Ignatius en Jan van Logteren" (2005) [Meer lezen]

Op Keizersgracht 353 bevindt zich in de gevel een borstbeeld dat volgens Pieter Fischer een zelfportret is van Anthonie Turck. Deze beeldhouwer, die hier van 1717 tot 1719 woonde, veroorzaakte in Amsterdam een revolutie op sculpturaal gebied en blies de traditie van gebeeldhouwde geveltoppen nieuw leven in. De toppen van Herengracht 508-510 (1688), Keizersgracht 695 (1689), Herengracht 568-570 (1699), Singel 390 (1699) en Singel 326 (± 1708) geven een beeld van zijn sculpturale werk. Zijn meest monumentale topstuk was Keizersgracht 317 (1713).
Turck was niet alleen beeldhouwer, maar ook uitvinder van een aantal achttiende-eeuwse geveltypen. Zo ontwikkelde hij de halsgevel met het doorboorde bloemmotief in de klauwstukken, waarvan er nog zo’n 140 bestaan, o.m. Herengracht 524 (1698), Keizersgracht 702-704 (1700) en Reguliersgracht 91-93 (1708). Tevens stond hij aan de wieg van de lijstgevel met het omhoog gebogen middengedeelte, vaak rijk versierd met beeldhouwwerk, de zogenaamde verhoogde lijstgevel. Het type met een convexe middenverhoging, dat Fischer de ‘lijstgevel met inzwenkende gedrukt-verhoogde middenpartij’ noemt, komt voor het eerst voor bij Amstel 220 (1716). Latere voorbeelden zijn Herengracht 567 (1718), Keizersgracht 282 (± 1720) en Prinsengracht 305 (± 1720).
Turcks geveltoppen zijn te herkennen aan twee details: de groevenlijst en de bladconsoles. De oude top van Prins Hendrikkade 38 behoort ook tot dit geveltype en kan aan de hand hiervan gedateerd worden op circa 1720. De groevenlijst komt erin voor, maar de bladconsoles niet, mogelijk zijn die verdwenen bij de herplaatsing in de negentiende eeuw.

(Gegevens ontleend aan: Pieter M. Fischer, Ignatius en Jan van Logteren, beeldhouwers en stuckunstenaars, Alphen aan den Rijn 2005.)

Eerdere artikelen in deze serie over herplaatste geveltoppen waren: Singel 369, in: Binnenstad 176 (mei 1999), Kloveniersburgwal 56-58, in: 177 (juli 1999), Lauriergracht 136, in: 178 (oktober 1999), Nieuwe Nieuwstraat 19, in: 179 (november 1999), Leliegracht 54, in: 180 (januari 2000), Korte Prinsengracht 6, in: 181 (maart/april 2000), Pieter Jacobszstraat 15, in: 182 (mei/juni 2000), Leidsegracht 106, in: 183 (juli 2000), Zeedijk 100-102 / 118, in: 188 (mei 2001), OZ Voorburgwal 147, in: 190 (september 2001), Tuinstraat 171, in: 191 (december 2001), Eerste Laurierdwarsstraat 48, in: 192 (februari 2002), Leidsegracht 44, in: 202 (oktober 2003) en Haarlemmerdijk 65, in: 210 (maart/april 2005).
Zie ook: Hergebruik van oude geveltoppen (Binnenstad 157).

(Uit: Binnenstad 216, april 2006)

[Herplaatste geveltoppen]