Luchtiger en sierlijker

De ijzeren brugleuningen uit de 17de en 18de eeuw

De Amsterdamse grachten zijn beroemd, de bruggen spelen op de foto’s van de toeristen een grote rol. Maar er is meer te zien. De brugleuningen uit de zeventiende en achttiende eeuw zijn ook prachtig. Ze zijn er in allerlei vormen. Carla Rogge geeft daar in dit artikel een overzicht van.

Tot mijn elfde woonde ik aan het Frederik Hendrikplantsoen, aan de rand van de Jordaan. Vanaf het ouderlijk huis wandelden we veelvuldig door de Jordaan naar de grachtengordel. Daarbij passeerden we allerlei bruggen. De Amsterdamse bruggen, dat was iets bijzonders, zo begreep ik van mijn vader, die tijdens onze wandelingen altijd van alles over de stad en haar geschiedenis vertelde. Bijzonder was niet alleen, dat ze zo talrijk waren, bijzonder was ook hun vormgeving. Daarbij wees hij op de schoonheid van de 17de- en 18de-eeuwse boogbruggen over de hoofdgrachten of op de rijke detaillering van de smeedijzeren brugleuningen van Piet Kramer uit de periode tussen de wereldoorlogen.
Minder belangstelling had hij voor de gewone ijzeren brugleuningen van de 17de -en 18de- eeuwse boogbruggen: een samenstel van gegoten ijzeren balusters, verbonden door twee of drie horizontale ronde staven of stangen. Maar ooit waren deze ijzeren brugleuningen een noviteit, die in tal van andere Hollandse steden navolging vond. Als kind al vond ik de ‘doorzichtige’ leuningen met twee ijzeren staven of stangen het aantrekkelijkst. Daar kon je namelijk zo mooi doorheen kijken: niet alleen naar het water en de boten en naar bruggen die verderop lagen, maar ook naar de bomen en de huizen die langs de grachten stonden. Kennelijk vonden ook anderen dat model het meest aantrekkelijk. Het is immers dit type dat het meest werd nagevolgd in de steden buiten Amsterdam.
Wellicht speelden ook economische motieven daarbij een rol. Twee staven of stangen was nog goedkoper dan drie, zowel bij de aanschaf, als bij het latere onderhoud. Al dat ijzerwerk moest namelijk regelmatig geschilderd worden. Maar als men dat deed, konden die ijzeren leuningen veel langer mee dan de houten.

Stenen boogbruggen

Er is een tijd geweest dat men in Amsterdam de later zo gewoon geworden combinatie van stenen boogbrug met ijzeren brugleuningen nog niet kende. Er bestonden hier en daar wel stenen boogbruggen, deze hadden echter geen doorzichtige ijzeren leuningen, maar gesloten stenen borstweringen. De brug voor de beroemde Beurs van Hendrick de Keyser (1608-1612) liet zo’n gesloten borstwering zien. Verder kende men overwegend houten bruggen in allerlei soorten en maten. Zij hadden geen gesloten borstweringen, maar doorzichtige leuningen van hout. Hun opbouw, bestaande uit een reeks (vertikale) stijlen, verbonden door (horizontale) regels, doet denken aan die van de latere ijzeren exemplaren, maar was plomper. Overigens sprak men destijds in plaats van leuningen vaak over ‘leunen’ of ‘ leenen’. Ook de term ‘balie’ werd veel gebruikt.

IJzeren leuningen

De aanleg van de grachtengordel bracht een enorme activiteit op het gebied van de bruggenbouw teweeg. Immers, overal waar de nieuwe hoofdgrachten werden gekruist door radiaalgrachten en -straten, dienden bruggen te komen. Voor wat betreft de hoofdgrachten, de Herengracht en de Keizersgracht, werd al in de begintijd besloten (respectievelijk in 1614 en 1615) tot de aanleg van stenen bruggen met bogen, die ‘cierlijcker ende profijtelijcker’ zouden zijn dan de gebruikelijke houten.
In de loop der tijd kwamen er ook elders in de stad steeds meer van dergelijke stenen boogbruggen bij, zowel in de nieuwe uitbreidingen, als ter vervanging van bestaande houten bruggen in de oudere buurten. Zo werd in 1648 de houten wipbrug over het Singel bij de Jan Roodenpoortstoren vervangen door een stenen boogbrug: de Torensluis. Deze brug, op dit moment de oudste nog bestaande brug in de stad, kreeg ijzeren leuningen. Te oordelen aan diverse tekeningen uit de jaren ’60 van de 17de eeuw waren dat eerst ijzeren leuningen met drie staven of stangen boven elkaar, die in de 18de eeuw vervangen werden door leuningen met twee staven of stangen boven elkaar.

Staven boven elkaar

Hierboven werd gesproken van leuningen met twee of drie ijzeren staven of stangen boven elkaar. Beide typen komen nog altijd voor in de Amsterdamse binnenstad. De bijbehorende balusters, vervaardigd van gegoten ijzer, verschillen enigszins in opbouw: bij twee staven of stangen horen tweedelige balusters, bij drie staven of stangen driedelige. De driedelige bestaan uit een opeenstapeling van twee vierkante pijlertjes met afgeschuinde hoeken en daarop een vaasvormig element. De tweedelige bestaan uit een vierkant pijlertje met een vaasvormig element erop. De verschillende elementen worden gescheiden door vierkante blokjes, waar de staven of stangen op aansluiten. De bovenste rij blokjes kan worden bekroond door een kleine bol. In plaats daarvan ziet men ook wel piramidaal beëindigde blokjes.
Opmerkelijk is dat alle balusters van de leuningen van één brug in principe gelijk zijn. Zo kon men toe met één gietmodel voor vele balusters voor vele bruggen. Er is geen sprake van speciale balusters voor de uiteinden van de leuningen. Wel vindt men aan de uiteinden een accent, maar dat wordt gevormd door een korte gebogen stang, die aan het einde is voorzien van een kleine bol. Op een van de prenten in Jan van der Heydens beroemde Brandspuitenboek, voorstellende de Herengracht na een brand in 1683, is een dergelijke wijze van beëindiging goed te zien.
Overigens bleef het gebruik van ijzeren leuningen niet beperkt tot de stenen boogbruggen. Ook bruggen met houten brugdekken werden er van voorzien. In Amsterdam gebeurde dat al vanaf 1661, aldus het nog altijd lezenswaardige boekje Bruggen oud en nieuw in Nederland van Jan de Meijer, dat in 1946 verscheen als deel 48 in de bekende Heemschutreeks.

Voorbeeldfunctie

Toen men in Leiden in 1661 voornemens was een aantal bruggen te voorzien van ijzeren leuningen, reisde men naar Amsterdam voor het gieten van ijzeren balusters, zoals men kan men lezen in het Bruggenboek Leiden, dat de gemeente Leiden in 1983 uitgaf.
Zo zal het wel gekomen zijn dat de balusters van de oude ijzeren brugleuningen in de Leidse binnenstad nog altijd sprekend lijken op die in de Amsterdamse binnenstad. Gekozen werd voor het tweedelige model, bestemd voor twee staven of stangen. Naar de vorm van die tweedelige balusters, die enigszins aan die van een stijve houten pop doen denken, noemde men de ijzeren brugleuningen in Leiden ook wel de ‘poppenleuningen’, aldus het Leidse Bruggenboek.
Van de vele andere Hollandse steden die op enig moment het Amsterdamse voorbeeld van ijzeren brugleuningen navolgden kan ook Alkmaar genoemd worden. Zoals we al zagen in het verhaal over de Oudekerkstoren, oriënteerde men zich daar wel vaker op Amsterdam als men aan vernieuwing toe was. Wat betreft de bruggen was dat omstreeks 1685 aan de orde. Toen waren de houten bruggen over de Oudegracht, die op dat moment zo’n honderd jaar oud waren, aan vervanging toe. Omdat de Oudegracht niet alleen Alkmaars breedste gracht was, maar ook een gracht met veel luxueuze woonbebouwing, werd er aan de vernieuwing van de bruggen extra zorg besteed. Daartoe werd een combinatie ontwikkeld van de stenen boogbrug met (in het midden) een beweegbare houten hameibrug. Er was immers ook het nodige scheepvaartverkeer. Het stenen bruggedeelte werd voorzien van ijzeren leuningen naar Amsterdams voorbeeld, met tweedelige balusters. Het nieuw ontwikkelde standaardmodel beviel zo goed, dat het niet alleen werd toegepast voor de Oudegracht, maar ook voor diverse andere grachten.
Wie de ijzeren brugleuningen in de andere Hollandse steden gaat bekijken, ziet dat ze in één opzicht duidelijk afwijken van het Amsterdams voorbeeld, namelijk in kleur. In Amsterdam zijn de brugleuningen in de binnenstad donkergroen, terwijl de meeste andere steden al heel lang de voorkeur geven aan wit.

Carla Rogge

(Uit: Binnenstad 207, september 2004)