Herengracht 436

Stoep hersteld op de Herengracht

Aan Amsterdamse grachtenhuizen is in de loop van de eeuwen veel gewijzigd. Vaak gaat het om verminkingen zoals topgevels die werden versoberd tot rollagen of eenvoudige rechte kroonlijsten en stoepen die verdwenen voor het maken van een ingang op souterrain-niveau. De meest voorkomende wijziging is de verandering van de raamverdeling: kleine roeden die moesten wijken voor grotere glazen ruiten. Vaak willen eigenaren een roedenverdeling terugbrengen, maar vinden dan ambtenaren op hun pad die het behoud van bouwgeschiedenis tot een karikatuur van monumentenzorg maken.
Herengracht 432-438, stoep nr. 436 herbouwd. De nieuwe stoep staat erbij alsof hij nooit weggeweest is.

Toch wordt nog steeds veel gereconstrueerd, des te opmerkelijker als we beseffen dat de eigenaren heel wat obstakels moeten zien te overwinnen: ze mogen het niet of ze krijgen er geen restauratiesubsidie voor. Dat de architectuur erdoor wordt verrijkt en dat het stadsbeeld erop vooruit gaat, telt kennelijk niet. Gelukkig wordt de soep niet altijd zo heet gegeten als hij opgediend wordt, zeker in Amsterdam waar het Bureau Monumentenzorg dicht bij de restauratiepraktijk staat. Een recent voorbeeld is Herengracht 436, waar in de lente van 2001 een monumentale stoep werd herbouwd (1), inderdaad zonder subsidie maar met medewerking van de ambtenaren. (2)

De eigenaar had hier een goed argument: de reconstructie van de stoep zou de gang op de hoofdverdieping weer begrijpelijk en bruikbaar maken. Daarmee was het pleit betwist: de eigenaar mocht een deel van de bouwgeschiedenis uitwissen. Het resultaat is overtuigend. Amsterdamse grachtenhuizen hebben de hoofdingang doorgaans boven straatniveau, omdat door het hoge grondwaterniveau de kelders half bovengronds liggen: een aantal natuurstenen stoeptreden leiden naar de beletage. In de 19de eeuw werd bij veel huizen de hoge stoep weggesloopt en de ingang verplaatst naar het souterrain, waarna een voorkamer over de gehele breedte van het pand kon worden gemaakt.

Vlak vóór de restauratie in 2001.
De gevel met de herstelde stoep.

Bij Herengracht 436 werd in 1896 de stoep om een andere reden gesloopt, waarschijnlijk omdat de stoep wegens funderingsproblemen was verzakt. De indeling van de beletage bleef ongewijzigd en dus ontstond een gang zonder uitgang: de deur werd veranderd in een raam. De geheel intact gebleven 18de-eeuwse gang liep door de verbouwing van 1896 dood op de voorgevel. Ook het gevelbeeld werd er niet fraaier op. De ingangspartij bestond uit een monumentale entree, bestaande uit een dubbele stoep en een zware deuromlijsting met daarboven een balkon gecombineerd met een raamomlijsting. Door het verwijderen van de stoep kwam de ingangspartij in de lucht te hangen. Door het herstel van de oorspronkelijke toestand is weer een evenwichtig geheel ontstaan.

Hendrik Keun: Gezicht op de Herengracht (detail), 1774 (Rijksmuseum)
Historische foto van vóór 1896. De stoep is nog aanwezig (Bureau Monumentenzorg.)

Vaak is niet altijd duidelijk wat de oorspronkelijke toestand is. In dit geval was er voldoende documentatie aanwezig. Het huis, gelegen in de Gouden Bocht, staat op veel oude afbeeldingen. Op één zo'n afbeelding, "Gezicht op de Herengracht" van Hendrik Keun uit 1774, is de dubbele stoep te zien met daarop een keurig gekleed echtpaar. Het schilderij laat overigens een minstens zo belangrijke functie van de stoep zien: een podium om te zien en gezien te worden.
Het huis is in de 18de eeuw twee keer verbouwd, waardoor het een meer 18de-eeuws uiterlijk kreeg, in de stijl van Lodewijk XIV: in 1710 werd het gesloten attiek met middenverhoging gemaakt, versierd met een wapenschild, een adelaar en twee siervazen; het in 1672 gebouwde huis had een eenvoudige bakstenen attiek. In 1738 vond een belangrijke wijziging in het interieur plaats. De rijk met stucwerk gedecoreerde gang in Lodewijk XIV-stijl is gemaakt naar een ontwerp van de gerenommeerde beeldhouwer Jan van Logteren (1709-1745). Eveneens 18de-eeuws is de gebeeldhouwde stoep en de gesneden balusters van het balkon. Kenmerkend voor deze 18de-eeuwse wijzigingen is de harmonieuze wijze waarop zij zich in het 17de-eeuwse ontwerp voegen.

De stoep van Herengracht 436 tijdens de herbouw in de lente van 2001 (foto's Bureau Monumentenzorg).

De monumentale stoep neemt in de architectuur van de gevel een cruciale plaats in. De in 1668 in de "strakke stijl" van Adriaan Dortsman (1636-1682) ontworpen gevel doet gesloten aan doordat er slechts drie vensterassen zijn (ongebruikelijk voor een dubbel huis dat doorgaans vijf traveeën telt). De centraal geplaatste entree is zonder stoep niet in evenwicht. Dat is nu op voortreffelijke wijze hersteld. (3)
Extra vermelding verdient de vervaardiging van de dubbele deur en het herstel van de gesneden balusters van het balkon door Kees van Mierlo. Het in de vormentaal van Lodewijk XIV uitgevoerde houtsnijwerk van het balkon was gedeeltelijk verrot en is vakkundig aangevuld.
Deze spectaculaire reconstructie toont aan dat het tenietdoen van een stukje bouwgeschiedenis de architectonische kwaliteit van het geheel kan vergroten. De regel dat behoud voor vernieuwen gaat, is een principe, niet een dogma.

Walther Schoonenberg

Voetnoten:
(1) Andere voorbeelden van herbouwde stoepen: Herengracht 556 (in 1930), Herengracht 476 (in 1938), Herengracht 182 (in 1972), Keizersgracht 409 (in 1977), Keizersgracht 444-446 (in 1993) en recent nog Prinsengracht 849 (in 1997, zie: Binnenstad 180, januari 2000).
De particuliere stoepenstrook is een belangrijk kenmerk van de stedenbouwkundige structuur van het beschermd stadsgezicht. Behoud en herstel is dus belangrijk. De gemeente Amsterdam is daarvan niet altijd overtuigd, aangezien ze vaak bezwaar maakt vanwege de bekabeling onder de grond. Dit is bijvoorbeeld in 1997 gebeurd op het Kadijksplein, waar Stadsherstel bij het herstel van de particuliere stoepenstrook te maken kreeg met een forse tegenwerking van ambtenaren van de gemeente Amsterdam.
(2) In dit artikel is gebruik gemaakt van informatie op de website van het Bureau Monumentenzorg: http://www.bma.amsterdam.nl
(3) Een klein puntje van kritiek is de mijns inziens te iele stoepbalusters die zijn toegepast; dat hadden flesbalusters moeten zijn.

(Uit: Binnenstad 191, december 2001)

Door in te loggen, kunt u ondermeer uw gegevens beheren. Alleen leden hebben een inlogaccount.

Reacties

Er zijn momenteel nog geen reacties op dit artikel.

Alleen als u bent ingelogd, kunt u een reactie plaatsen.