De actualisering van het Monumentenregister

Sinds begin 2000 is de Rijksdienst voor de Monumentenzorg bezig met een groot project, het up to date brengen van het register waarin alle rijksmonumenten zijn opgenomen. Dat is geen overbodige luxe. Het gaat niet alleen om gebouwde monumenten, maar ook om archeologische monumenten. Daarmee houdt de Rijksdienst voor het Oudheidkundig Bodemonderzoek (ROB) zich bezig. De actualisering is een gezamenlijk project van beide diensten. Om het simpel te houden beperken we ons verder tot de gebouwde monumenten, zonder daarmee archeologische monumenten tekort te willen doen.

Het Rijksmuseum, "gebouwd 1877 - 1885 door P.J.H. Cuypers, hoofdzakelijk in neo-renaissance vormen" (volgens het Monumentenregister)

Waarom is een actualisering nodig?

Toen in 1961 Nederland als een van de laatste landen in Europa eindelijk een echte monumentenwet kreeg moest er een monumentenregister worden gemaakt. Dat was een gigantische klus. Meer dan 40.000 monumenten moesten worden geselecteerd en beschreven. Tien jaar heeft de Rijksdienst er over gedaan om de nodige gegevens vast te leggen. Onvermijdelijk zijn daarbij monumentwaardige panden over het hoofd gezien. Misschien belangrijker is dat bij het maken van het register de omschrijvingen van de monumentale waarden wel heel erg kort zijn uitgevallen. De dienst geeft zelf een treffend voorbeeld. Het Rijksmuseum staat in het register omschreven als: "gebouwd 1877 - 1885 door P.J.H. Cuypers, hoofdzakelijk in neo-renaissance vormen". Dat kan bij de op handen zijnde renovatie van het museum nog voor aardige discussies zorgen. In de loop van de jaren is het register bovendien niet voldoende actueel gehouden, waardoor er nogal wat "vervuiling" is opgetreden. Een stofkamoperatie kan beslist geen kwaad. Dat werd heel manifest toen aan het register monumenten van jonge bouwkunst werden toegevoegd. Die waren veel beter gedocumenteerd en bij de invoering was van moderne technieken gebruik gemaakt.

Een modern informatiesysteem

Dat laatste is belangrijk. Monumenten zijn per definitie "ouderwets", maar bij de bescherming van monumenten moet van de modernste technieken gebruik worden gemaakt. Daarmee worden relevante gegevens veel beter toegankelijk. Doet men dat niet dan ontstaat het risico dat het monumentenbelang wordt verzwolgen in de enorme informatiestromen die over onze bestuurders heen spoelen. Aansluiting bij moderne informatietechnieken is noodzakelijk. Dat gebeurt nu ook.

Hoe gaat het in zijn werk en hoe lang duurt het?

De eerste stap is het maken van een voorlopige digitale monumentenkaart. Van elk monument worden met gebruikmaking van het al in gebruik zijnde unieke nummer de locatie en de omvang precies digitaal vastgelegd. Daarmee zijn spreidingskaarten van monumenten te maken en via het nummer kan een koppeling tussen de kaart en de gegevens van het monument worden gelegd. En niet alleen dat, ook een koppeling aan b.v. het kadaster is mogelijk en daarmee aan het eigendom van het monument. Nadat precies is vastgelegd volgens welke regels gaat worden geïnventariseerd kan het eigenlijke werk beginnen. Alle beschikbare relevante informatie wordt systematisch verzameld, geanalyseerd en gebundeld, waardoor naar verwachting de beschrijvingen van de monumentale waarden al aanzienlijk kunnen worden uitgebreid. De laatste stap is het onderzoek ter plaatse. Het verzamelde materiaal wordt getoetst aan de werkelijkheid en waar nodig aangevuld. Het kan ook nodig blijken daarbij de voorlopige digitale kaart aan te passen. Vooral gegevens over het interieur van monumenten zullen naar verwachting moeten worden toegevoegd. Alles wordt digitaal opgeslagen, waarbij er ook ruimte voor foto's e.d. zal zijn. Naar schatting zal het hele project 200 mensjaren werk vergen, en dat lijkt nog optimistisch. De planning loopt tot het eind van het jaar 2004. De financiering is nog niet helemaal geregeld, maar staatssecretaris Van der Ploeg maakt er zich sterk voor.

Monumentale waarden

De uitbreiding van de beschrijving van de monumentale waarden is natuurlijk een heel goede zaak. Het levert wel een klein juridisch probleempje op. Kun je van een geregistreerd monument zomaar de omschrijving wijzigen? De Rijksdienst heeft er wat op bedacht. De uitgebreide omschrijving wordt niet in het formele monumentenregister opgenomen maar in het vergunningenregister. Dat register wordt gebruikt bij de beoordeling van aanvragen van subsidie of een monumentenvergunning. Als de belanghebbende het niet eens is met het gebruik van de uitgebreide informatie kan hij dat in zo'n procedure aanvechten.
Soms zijn slechts een of enkele "nagelvaste" objecten in een gebouw van monumentale waarde. Dan gaat het om de zogenaamde "vanwege-bescherming". De bedoeling is dat niet alleen in het monumentenregister maar ook in het kadaster vast te leggen.

Het is niet de bedoeling monumenten van de lijst af te voeren of er monumenten aan toe te voegen. Dat laatste ligt ook niet voor de hand. Het lijkt echter toch waarschijnlijk dat er wel wat in de lijst zal worden geschrapt. Wanneer ik uit mijn raam kijk ontwaar ik waar ik als gevelbeëindiging een "gesneden rechte lijst met consoles XVIIId" en een "rechte lijst XIX A" moet zien alleen maar blauwe lucht.
Soms moet er ook wat toegevoegd, b.v. als een monument alleen is omschreven als "molen" terwijl het gaat om een molen met een bijbehorende houtloods. Wijziging van het monumentenregister is echter geen onderdeel van het actualiseringsproject. Zoiets kan alleen via de in de Monumentenwet vastgelegde procedure.

Als het project tot een goed einde is gebracht beschikken we voor Amsterdam over een sterk verbeterde monumentendocumentatie. Daar hebben we ook als vereniging alle belang bij.

Herman Pinkse

(Uit: Binnenstad 191, december 2001.)