Amsterdamse gevelstenen

Wapensteen in de Sleutelbrug

Het schijnt dat in de 16de en 17de eeuw, bij de bouw van een min of meer belangrijke stenen brug of sluis het stadsfabrieksamt er voor zorgde dat de monumentaliteit benadrukt werd door het aanbrengen van een passende versiering, soms voorzien van het jaartal van voltooiing. Het oudst bekende voorbeeld (1596 gedateerd) van zo'n brug/sluissteen zit sinds 1957 in de muur van de voormalige synagoge in de Nieuwe Uilenburgerstraat 91. Het fors gehakte Amsterdamse wapen, gehouden door twee leeuwen en bekroond door de Rudolfinische keizerskroon is afkomstig van het oostelijke landhoofd van de Oude Haarlemmersluis. Dit was de sluis welke lag in de, in 1882 tegelijk met de Nieuwezijds Voorburgwal gedempte Martelaarsgracht. Over de sluis lag een brug die de twee stukken van de Nieuwendijk met elkaar verbond.

Het was H W Alings die het grote reliëf als zodanig herkende en in Ons Amsterdam (12de jaargang, 1960, p. 188) er een uitvoerig artikel aan wijdde.

Wapensteen van Amsterdam op de Sleutelbrug, vóór en na restauratie

Uit oude gravures is bekend dat de Torensluis, gebouwd in 1648 als toenmalige breedste brug van de stad, (42 meter) aan beide zijden voorzien was van twee grote gebeeldhouwde cartouches met het stadswapen. Wanneer en bij welke verbouwing/vernieuwing deze cartouches verwijderd zijn is niet bekend. Tot nu toe vrijwel niet bekend was dat de Sleutelbrug, de brug over de Oudezijds Voorburgwal bij de Grimburgwal, in elk geval aan de zuidzijde, ook voorzien was van gebeeldhouwde cartouches met het stadswapen. In de brugboog aan de zijde van de Grimburgwal, het dichtst bij het huis aan de drie grachten, zat, grotendeels verborgen achter de zware houten wrijfstijlen, een sterk verweerd en afgesleten bewerkt stuk natuursteen waarop nog wel de resten van een cartouche en de drie St Andrieskruisen van het stadswapen te herkennen waren. In geen enkele stadsbeschrijving of - wandeling werd deze unieke brugdecoratie genoemd, alleen de Voorlopige Monumentenlijst (1928, p. 459) noemt brug en wapenschild. Van de Sleutelbrug zijn alleen oude afbeeldingen bekend gezien vanaf de zijde van de Voorburgwal, met het Oudezijds Herenlogement op de achtergrond; hoe de brug er vanaf de kant van de Grimburgwal, met de wapencartouches er uitzag weten we dus niet.

Toen de VVAG uit Het Parool van 1 september 1998 vernam dat er 11 miljoen geïnvesteerd zou worden in het opknappen van bruggen binnen de grachtengordel, hebben wij direct contact opgenomen met de afdeling Realisatie Openbare Ruimte van de Dienst Binnenstad. In een uitvoerige brief hebben wij de aandacht gevestigd op het vergeten en verwaarloosde stuk beeldhouwwerk en gesuggereerd dat iets van de 11 miljoen besteed zou kunnen worden aan het herstel en/of de reconstructie van het brug-cartouche. We kunnen een lang verhaal kort maken. Aangenaam contact met de heren Oentrich en De Boer, hoofdopzichters Waterbouw, resulteerde direct al in het inkorten van de beide wrijfstijlen om de restanten van het cartouche in het zicht te brengen en in een restauratieopdracht aan atelier Snoep en Vermeer. Tobias Snoep heeft zorgvuldig en met kennis van zaken, dat wat er nog over was van het reliëf met restauratiemortel aangeheeld en het wapenschild de Amsterdamse kleuren gegeven. Het verrassende resultaat is sinds november 1999 te zien. Beide foto’s spreken boekdelen.

Over de bouw van de huidige stenen Sleutelbrug is weinig bekend. Kruizinga (Amsterdam stad der duizend bruggen,1973, p. 64) zegt dat in 1702 de houten brug door een stenen welfbrug werd verbouwd maar mij lijkt het waarschijnlijker dat al in 1647 toen het Oudezijds Herenlogement gebouwd werd de oude, niet representatieve houten brug door een stenen boogbrug vervangen werd. Aan de zijde van het logement, waar de gasten dus uitzicht op hadden, kreeg de nieuwe brug een of twee gebeeldhouwde cartouches met het stadswapen. Het ornament van het cartouche past in ieder geval beter bij 1647 dan bij 1702. De Sleutelbrug zou dan 1 jaar ouder zijn dan de Torensluis, gebouwd in 1648 en in alle literatuur als oudste stenen boogbrug aangemerkt. Opmerkelijk is het dat aan de kant van de Grimburgwal grote blokken natuursteen in de brugbogen en de landhoofden verwerkt zijn, het is voor zover ik weet de enige brug waarbij dit het geval is.

Onno Boers

(Uit: Binnenstad 181, maart/april 2000)