Amsterdamse gevelstenen

Terugkeer van 'De Gekroonde Waterhond'

Op vrijdag 29 april 1998 werd het secretariaat van de Vereniging Vrienden van de Amsterdamse Gevelstenen (VVAG) opgeschrikt door een telefoontje van een bezorgde bewoner van de Nieuwe Leliestraat. Of wij ervan op de hoogte waren dat de gevelsteen 'De Gekroonde Waterhond' uit de gevel van nummer 109 gesloopt werd?

Vóór restauratie: De Waterhond nog hoog in de gevel van Nwe. Leliestraat 109 (1972)	Nwe. Leliestraat 109 in de stutten; de steen is nauwelijks zichtbaar

Hij had het zien gebeuren en de naam van het aannemingsbedrijf genoteerd: Grijzenhout-Frankenhout. Wij wisten het niet en zijn direct alle Grijzenhout-Frankenhouts (er zijn meerdere aanneem-sloopbedrijven van die naam) gaan bellen om het een en ander te weten te komen. Pas na het weekend kwamen we er achter dat de gevelsteen uit de gevel genomen was door personeel van het aannemersbedrijf Grijzenhout-Frankenhout B.V. (Koelmantelstraat 7 in Noord), in opdracht van en in overleg met de Dienst Binnenstad en de Woningstichting Zomers Buiten. Wat was het geval?
De totaal uitgewoonde en in vervallen staat verkerende panden Nieuwe Leliestraat 105-107-109 zouden gesloopt worden ten behoeve van nieuwbouw door Zomers Buiten (Cluster 5-Lelie). In een brief van de ambtenaar D. Jense van de Dienst Binnenstad aan Zomers Buiten werd duidelijk gesteld dat de onderhavige gevelsteen terug hoorde te keren op dezelfde locatie in de nieuwbouw. Tevens verzocht Jense Zomers Buiten om met de VVAG de noodzaak en mogelijkheid van restauratie te bepalen.
Van Woningstichting Zomers Buiten, bij monde van mevr.ing. A. Willemse, konden wij de gevelsteen door Jan Hilbers laten opknappen, dat wil zeggen de vele millimeters dikke verfkorst eraf laten halen, oude, ondeskundige herstellingen ongedaan maken en aan de hand van oude kleursporen het reliëf weer laten polychromeren. Zomers Buiten was zo coulant om 'De Gekroonde Waterhond' als 'pièce de milieu' op de stand van de VVAG op de restauratiebeurs te laten figureren.
In maart 1999 startte de nieuwbouw in de Nieuwe Leliestraat en als alles voorspoedig verloopt zal nog in de loop van dit jaar 'De Gekroonde Waterhond' in al zijn herstelde glorie weer aan de openbare weg prijken. De gevelsteen is wel, in verband met de symmetrie van het nieuwbouwblokje, één huisnummer naar links verschoven. Dit gebeurde in overleg met architect Ruben Piedra Garza van het bureau Kerssen, Lijbers & Oostvogel. Deze zal er ook zijn uiterste best voor doen dat de steen in de strook metselwerk boven de hoge pui, onder het middenvenster van de eerste verdieping van het middelste huis geplaatst wordt, de oorspronkelijke plek voor een gevelsteen. Waarschijnlijk, en dat zou helemaal mooi zijn, krijgt het complex - het worden koopappartementen - de naam "De Gekroonde Waterhond". Zomers Buiten vond dat wel een goed idee.

Na restauratie: Teruggeplaatst in de gevel van het middelste pand van de nieuwbouw

Enige naspeuring naar de voorstelling op de steen, een poedelachtige hond, bracht ons via mevr. Van Bergen-Roosendaal op het spoor van de Portugese waterhond. Zij was er van overtuigd dat de voorgestelde hond een vertegenwoordiger van dat zeldzame ras voorstelde. De Portugese waterhond werd al in 1570 door dr. John Kay of Cambridge in zijn boek 'De Canibus Brittanicis' genoemd en beschreven. Het was een typische werkhond in de kleine vissershavens langs de Portugese kust en de eigenaar van zo'n hond kreeg vroeger een manssalaris uitbetaald voor de prestaties die zijn hond aan boord van een vissersscheepje of aan de wal op de werf leverde. De taak van de hond bestond uit zwemmend terughalen van uit de netten ontsnapte vis, het terugbrengen van losgeraakte netten, het naar de kust brengen van boodschappen, het opduiken van allerlei zaken en aan de wal het bewaken van het schip. Het toilet van de hond heeft te maken met zijn werk. De snuit en het achterlijf zijn geschoren, terwijl op het voorlichaam en de staartpunt het haar blijft staan. Omdat het beestje veel in het water bezig is, laat men de beharing op het voorlijf staan om het hart en de longen tegen de kou te beschermen. De punt van de staart behoudt het kwastje, zodat men kan zien waar de hond onder water bezig is. De snuit wordt geschoren, zodat het zicht vrij blijft. Overigens hebben de honden volledig ontwikkelde zwemvliezen. Naar aanleiding van een artikel over de gevelsteen in het blad 'De Hondenwereld' uitte M. van de Weijer zijn twijfels aan de toeschrijving van mevr. Van Bergen-Roosendaal, hij ziet er meer een gewone poedel in. Hij verwijst naar het zelfportret van Rembrandt uit 1631 (Petit Palais, Parijs), waar op de voorgrond een 'echte' waterhond is afgebeeld.
Enfin, Portugese waterhond of gewone pedel, een merkwaardige gevelsteen keert binnenkort terug in het Amsterdamse stadsbeeld, het resultaat van goede samenwerking tussen de Woningstichting Zomers Buiten, de Dienst Binnenstad, het architectenbureau Kerssen, Lijbers & Oostvogel en de Vereniging Vrienden van de Amsterdamse Gevelstenen.

Onno Boers

Het rijk geïllustreerde artikel "De Gekroonde Waterhond, Amsterdamse gevelstenen met honden" door Onno Boers, verscheen in het januarinummer 1999 van het blad 'De Hondenwereld'. (blz. 18-22).

(Uit: Binnenstad 176, mei 1999)