Stadstuin Te Vraag

In 1675 maakte de landmeter Cornelis Koel een opmeting van de "Binnen Polder van Slooten en het Middenveld groot 1775 morgen". In opdracht van de weduwe Nic. Visscher te Amsterdam werd Koel's tekening in 1713 in koper gegraveerd en uitgegeven. De met de hand ingekleurde gravure is gereproduceerd in het onvolprezen boek van Heinemeijer en Wagenaar Amsterdam in kaarten.

Aan de onderzijde van de prent - het noorden - ziet men de met een liniaal getrokken lijn van de Haarlemmertrekvaart, in de rechter bovenhoek staan wat huisjes rond een driesprong; dat is het dorp Slooten.
Daar begon de bedevaartsroute naar de Mirakelkapel aan de Kalverstraat. Alleen het korte eindje tussen het Singel en de Kalverstraat heeft de middeleeuwse naam Heiligeweg behouden. Van Sloten liep de weg, op de kaart aangeduid als 'De Slooter wegh', met een flauwe bocht tot aan de Schinkel. Op dat punt zijn enkele gebouwen aangegeven '"t Huys Te Vraag". De voormalige Heiligeweg volgde de Sloterkade en stak dan de sluis over naar wat nog altijd de Overtoom heet.
De graveur heeft zich op dat punt een kleine partijdig-Amsterdamse onjuistheid veroorloofd, namelijk een open waterverbinding met de Overtoomsevaart, en die verbinding was op last van de graaf van Holland in het belang van Haarlem afgesloten door een dam. In 1514 kreeg Amsterdam toestemming om over die dam een plankier met rollen te bouwen, zodat kleine platte schuiten uit de Schinkel naar de Overtoomsevaart konden worden getrokken. De enige herinnering aan die ruzie tussen Haarlem en Amsterdam is het stenen leeuwtje op de geveltop van het Aalsmeerder Veerhuis, dat een schild houdt met het wapen van Haarlem.

Ook aan de zuidkant van het tracé langs de Sloterkade is een herinnering overgebleven aan de omstreeks 1450 aangelegde bedevaartsroute. Het verhaal gaat dat de latere keizer Maximiliaan in 1486, toen hij de religieuze voettocht maakte, de richting kwijt was aan de Schinkeloever en de weg vroeg in een herberg. Amsterdam dankt aan die bedevaart - en aan een hem verstrekte lening! - van Maximiliaan de keizerskroon op zijn wapen; de herberg heette sindsdien "Te Vraghe". Rond 1650 liet een Amsterdamse lakertkoopman nabij die herberg een deftig huis bouwen, dat hij ook het 'Huys Te Vraag' noemde. Het huis wisselde vele malen van eigenaar; het diende ten slotte voor textielindustrie, totdat het in 1890 wegens bouwvalligheid werd gesloopt.
De eigenaar gebruikte het puin om het drassige terrein te verharden en liet daarop duizenden kubieke meter zand storten die per schuit werden aangevoerd. Hij begon op de zo ontstane terp een nieuw bedrijf, namelijk een kerkhof: de "Protestantsche Begraafplaats 't Huys Te Vraag". Volgens het boekje dat de beheerder, Leon van der Heijden, publiceerde, zijn er ruim 16.000 stadgenoten ter aarde besteld, meestal in familiegraven. In 1962 was het terrein vol, er kon geen graf meer bij. De eigenaar kreeg geen toestemming voor uitbreiding en verkocht het terrein aan de gemeente. Nu zijn de "eeuwigdurende" grafrechten weliswaar afgeschaft, maar de Wet op de lijkbezorging stelt toch een termijn, waarbinnen de graven niet mogen worden geruimd zonder toestemming van de nabestaanden­ rechthebbenden. Die wettelijke bescherming heeft het nu gerestaureerde kerkje van Sloterdijk met de pastorie en het kerkhof gered. Ook van de begraafplaats Te Vraag mogen pas in 2012 de stenen en beenderen worden weggehaald.

Wanneer het stadsdeel Zuid had volstaan met een slot op het hek en wat prikkeldraad, dan zou daarachter nu een verwilderde chaos hebben gelegen. In plaats daarvan kreeg Te Vraag de status openbare stadstuin, waar­ van de beheerder woont in het vroegere aula­ gebouw. Hij houdt de paden schoon en verzorgt de beplanting, vooral door het in vorm snoeien van de klimop en de buxus. Hier en daar zijn de letters van de stenen weer ingeschilderd, elders markeert een buxushaagje alleen de vorm van een steen. Sommige stenen zijn scheefgezakt en blijven zo staan, elke plek is afzonderlijk bekeken en behandeld. Zo is het echt een tuin geworden, zonder de in functionerende begraafplaatsen gebruikelijke keurigheid, maar met een wonderlijke poëtische uit­ straling. Dat wordt door de bezoekers zichtbaar gewaardeerd, er lopen altijd wel mensen die stil rondkijken en even op een bankje gaan zitten om de sfeer van rust en bezinning te ondergaan. Dat die zeldzame kwaliteit altijd bedreigd wordt door de "grootstedelijke ontwikkeling", toont het massale, verkeerd gesitueerde kantoorgebouw "de Schinkel", dat alleen door een voetpad van Te Vraag wordt gescheiden.

Essentieel voor de belevingswaarde van de stadstuin zijn het drassige weiland aan de zuidzijde, dat een bijzonder rijke flora heeft, de bomen op en rondom de begraafplaats en de strook gras met bomen langs de oprijlaan, die Te Vraag scheidt van de bebouwing aan het Spijtellaantje.

Aan die laatstgenoemde westzijde doemt de jongste bedreiging op door een concept-bestemmingsplan dat voorziet in een rij 'drive-in'-woningen. Daarvoor zouden dan de enkele panden in de vorm en de schaal van de vroegere dorpsbebouwing moeten verdwijnen. Wanneer wij de landmeterskaart uit 1675 naast de huidige stadsplattegrond leggen, dan blijkt de nog middeleeuwse verkaveling in lange, smalle percelen geheel te zijn weggevaagd door de onvermijdelijke groei van de stad. Alleen het toen drooggemalen Sloterdyckermeer is teruggekomen als Sloterplas; langs het laatste stuk Sloterweg staan nog panden op een vrij erf die naar het agrarische verleden verwijzen. Van Te Vraag herinnert de naam aan de tijd van de bedevaartsweg. Daar is echter door de aanleg van de begraafplaats en de begroeiing eromheen sindsdien een apart soort schoonheid ontstaan, een oase van rust tussen het geweld van de verkeerswegen en de stadsuitbreiding. Kortom: een plek om met zorg te omringen.

Geurt Brinkgreve

(Uit: Binnenstad 170, mei 1998)