De binnenstad beschermd stadsgezicht

Bijna was het zover. Op 8 mei 1996 behandelde de raadscommissie voor volkshuisvesting, stadsvernieuwing, ruimtelijke ordening en grondzaken de concept-voordracht: "Positief advies aan de Staatssecretaris van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap inzake het voorstel om Amsterdam binnen de Singelgracht aan te wijzen tot beschermd stadsgezicht".

Van de zeven steden in ons land met meer dan duizend rijksmonumenten is Amsterdam de enige, de grootste en als monument de belangrijkste, waar de van vóór 1800 daterende kern nog niet volgens artikel 35 e.v. van de Monumentenwet is beschermd. De concept-voordracht werd echter aangehouden.
Maakt die aanwijzing in de praktijk véél uit? Tijdens de bijna zeven jaar durende discussie over het in 1989 ingediende voorstel van de rijksdienst werd dat van gemeentelijke zijde ontkend. Behalve het argument van de verwachte explosie van de lage huren hoorden wij de opmerking dat zo'n aanwijzing weinig zin had, omdat het toch geen extra-geld voor de monumenten zou opleveren - alsof er geen belangrijker overwegingen bestaan dan wat de gemeente in Den Haag kan vangen. Het verhaal over de huren laten wij nu buiten beschouwing; het is van alle kanten bekeken, weerlegd, opgeblazen, doorgelicht en ten slotte tot proporties teruggebracht die niet meer als obstakel konden functioneren. De voordracht werd echter aangehouden omdat de raadsleden een schriftelijke bevestiging wensten van de mondelinge afspraken tussen de wethouder, de huurcommissie en de corporaties over de toepassing van de huurbepalingen. De rechtstreekse wettelijke consequenties van de aanwijzing zijn beperkt, dat is algemeen bekend. De gemeente wordt verplicht, bestemmingsplannen met een beschermde strekking vast te stellen, en er geldt in het beschermde gebied een sloopverbod, behoudens schriftelijke vergunning van burgemeester en wethouders. Daarmee kun je nog alle kanten uit, zie de strijd om het Enschede-terrein in Haarlem, waar de binnenstad sinds 1990 als beschermd stadsgezicht in het register is ingeschreven. Vlak achter de Sint Bavo wilde de gemeente een volkomen uit de schaal vallend bouwprogramma realiseren.
Het belang van de nu verschenen raadsvoordracht schuilt in de argumentatie. Er staat: "De figuur van het beschermde stadsgezicht benadrukt de waarde van de stad als totaliteit, de waarde als stedebouwkundig monument. Hierbij valt te denken aan de betekenis van de oude stedebouwkundige structuren als het beloop van straten, pleinen en waterwegen en aspecten die betrekking hebben op maat en schaal van de gebouwde omgeving. Kortom, waarden die de karakteristiek van de historisch gegroeide nederzetting bepalen".

De Goudsbloemgracht voor 1853

De Willemsstraat, voorheen Goudsbloemgracht

Dat is nu precies, waar het ook ons om gaat. De voordracht vervolgt: "Het is naar onze mening uitdrukkelijk niet de bedoeling van de aanwijzing om het beschermde gezicht in zijn huidige vorm te bevriezen". Ook tegen die formule valt weinig in te brengen. Maar wat verstaat men onder 'bevriezen'? Vóór 1972, toen het huidige bestemmingsplan werd vastgesteld, gold in de Jordaan een 'bevriezingsverordening'. Er mocht niet worden gebouwd, in afwachting van het bestemmingsplan. In de praktijk was dat meer een verkrottingsverordening, om de buurt gaar te stoven voor de drastische sanering die door Publieke Werken werd voorbereid. Dat plan is, zoals bekend, op buurtverzet afgestuit. Als illustratie van wat 'bevriezing' betekent, is hierbij een prent van de Goudsbloemgracht in 1853 gereproduceerd. Nu is dat de Willemsstraat, niet erg boeiend, maar géén krottentroep, zoals toen. Stel nu eens dat in 1853 al een Monumentenwet met een beschermd stadsgezicht had gegolden, dan zou de gracht van walmuren zijn voorzien, met riolering onder de straten, dan zouden de oude huizen zijn hersteld en verbeterd, en dan waren er nieuwe huizen op de lege plekken gebouwd, in de vertrouwde ambachtelijke timmermansstijl, waar geen architect aan te pas kwam. De gemeentebestuurders van die dagen hadden een ander idee, namelijk bezuiniging. Dempen is goedkoper dan het bouwen van walmuren, en zo werd de Goudsbloemgracht het eerste gedempte stadswater. Eigenlijk is dat hetzelfde wat aan de Nieuwezijds Kolk is gebeurd: laten vervallen tot er een stemming ontstaat van "opruimen die troep, alles is beter dan de huidige situatie". Dat is het resultaat van bevriezen. Wat het beschermde stadsgezicht beoogt is het tegenovergestelde, namelijk goed onderhoud en waar mogelijk correctie van vroegere misstappen.

Geurt Brinkgreve

(Uit: Binnenstad 158, juni 1996)