Terugrestaureren - mag dat?

Ze staan er bij, alsof aan de beroemde drieling Bloemgracht 87-89-91, "De Steeman", "De Landman" en "De Zeeman", gedurende 365 jaar niets anders is gedaan dan op tijd netjes schilderen: puntgaaf met hun trapgevels, kruiskozijnen en glas-in-lood vensters.

Bloemgracht 87-89-91: vóór en vlak na de restauratie

Niet voor niets prijkt de foto van deze huizen op de stofomslag van het boek "Het Nederlandse Woonhuis van 1300-1800" door ir. R. Meischke, dat in 1969 ter gelegenheid van het 50-jarig bestaan van de Vereniging "Hendrick de Keyser" werd uitgegeven. De vereniging heeft sindsdien haar reputatie, de zorgvuldigste beheerder van oude architectuur in Nederland te zijn, 25 jaar langer waargemaakt en doet opnieuw een gedenkboek verschijnen, ditmaal in vier delen, en met per huis het volledige verhaal van de bouwgeschiedenis, voor zover dit uit onderzoek ter plaatse en uit archieven kon worden nagespeurd. Die bouwgeschiedenis omvat ook de discussies over de aanpak van de restauratie, en dat is in dit geval bijzonder interessant, omdat de manier waarop de architect Jan de Meyer zijn opdracht in 1943-1947 heeft uitgevoerd, nu streng zou worden veroordeeld - waarmee niet gezegd is dat De Meyer zijn vak niet goed verstond.

Het ging - en gaat nog altijd - om een principe: het al dan niet terugrestaureren naar een vroegere, bij voorkeur de oorspronkelijke toestand, wat inhoudt dat latere wijzigingen ongedaan worden gemaakt. Daarmee gaat de afleesbaarheid van de bouwgeschiedenis geheel of gedeeltelijk verloren en dat kan een ernstig verlies aan monumentale waarden betekenen. De geschiedenis van de monumentenzorg sinds Victor de Stuers bevat daarvan voorbeelden te over, vooral uit de periode vóór en kort na 1900, zoals er ook voorbeelden zijn van rampen die voortkwamen uit de tegenovergestelde opvatting, namelijk dat ontbrekende onderdelen herkenbaar eigentijds moesten worden aangevuld. Er zijn maar weinig oude gebouwen die géén wijzigingen hebben ondergaan, zelfs normaal onderhoud en de aanpassing aan kleine veranderingen in het gebruik doen voorafgaande vormen en kleuren verdwijnen.
Toen "Hendrik de Keyser" de drie panden aan de Bloemgracht in 1927-1929 één voor één aankocht, was nr. 91 volledig uitgewoond. Het pand bevatte een woning op de begane grond en in het souterrain, een woning in de insteek, een op de eerste verdieping en twee éénkamerwoningen op de zolderverdieping, kortom: een voorbeeld van krotvorming door het in kleine eenheden opsplitsen. Ook de beide andere hadden afzonderlijk verhuurde bovenwoningen, met smalle voordeuren en steektrappen. Aan een van die bovenwoningen heb ik nog een sterke herinnering, daar woonde vóór de restauratie de schilder Jan Peeters. De vloer van de voorkamer was blank geschuurd en met fijn zand bestrooid, er stonden een kacheltje, enkele rieten stoelen, een schildersezel, verder niets, en aan een draadje van het plafond hing als enige versiering een grote verzilverde glazen bol. Dat interieur had een onvergetelijke sfeer van stijlvolle soberheid. Hoe men een restauratie ook aanpakt, dergelijke situaties gaan verloren. Dan komen de brandweervoorschriften, nieuwe leidingen, modern sanitair en een zindelijke keuken, allemaal zaken die in de oude toestand niet of nauwelijks aanwezig waren.

Het eerste restauratieplan van Jan de Meyer was terughoudend; bezettingstijd, weinig geld en nog minder bouwmaterialen. Bestaande kozijnen, ramen en deuren zouden worden gehandhaafd, en daarmee ook de splitsing in boven- en benedenwoningen met de steile steektrappen. De Rijkscommissie voor de Monumentenzorg voelde daar niet voor, de ten behoeve van de woningsplitsing in de 19de eeuw vertimmerde puien waren niet fraai, al vertegenwoordigden deze een karakteristiek moment van de tegenwoordig zo heilig verklaarde bouwgeschiedenis. Het zou beter zijn, vond de rijkscommissie, de puien in 18de-eeuwse vormen te wijzigen, aansluitend bij roedeverdeling van de ramen. Dat ging Jan de Meyer, een ervaren, ambachtelijk denkend restauratiearchitect, tegen de draad. Als er toch teruggerestaureerd mocht worden, waarom dan niet naar de oorspronkelijke vorm uit 1642? Het metselwerk van de bouwtijd was nog intact en in de kozijnen waren nog zoveel sporen te vinden dat daaruit de 17de-eeuwse indeling met grote zekerheid kon worden gereconstrueerd. "Met diepe kennis van het ambacht hersteld, kunnen zij (de vensters en puien) als vermanende vingers zijn die ons de richting tot goede vakbeoefening wijzen", schreef de architect en het bestuur van "Hendrick de Keyser" volgde die richting. Dat betekende ook een radicale reconstructie van de interieurs. Er kwam nu een hoog voorhuis, vanwaar een spiltrap naar de verdiepingen voert, maar zonder het zijkamertje dat er in het begin geweest was. De insteekverdieping maakte plaats voor de opkamer boven de binnenhaard aan de achterzijde; de uitbouwen in de tuin die waren losgescheurd, werden gesloopt. Hoofdzaak was dat de splitsing in kleine, nauwelijks bewoonbare eenheden werd ongedaan gemaakt; de drie panden die toch al niet ruim zijn, herkregen hun bestemming van complete woningen, nu met centrale verwarming en de andere, tegenwoordig onmisbare installaties. Ook in het interieur zijn de details zorgvuldig en ambachtelijk behandeld, waar mogelijk verwijzend naar de vormentaal van de bouwtijd. Voor de dogmatische verdedigers van de bouwgeschiedenis is dat zoiets als vloeken in de kerk: namaak-oud, onecht. Maar had het volgens huidige inzichten (of: modieuze vooroordelen!) anders gekund?

Bouwgeschiedenis is vaak - en in dit geval: zeker - een geschiedenis van verwaarlozing, roofbouw en verminking. "De Steeman", "De Landman" en "De Zeeman" moesten worden hersteld, zo niet, dan zou het voortwoekerende verval binnen afzienbare tijd de panden hebben gaargestoofd voor sloping. Nu staan ze er weer gaaf en sterk bij, monumenten uit het tweede kwart van de 17de eeuw, en ook monumenten van de consequente restauratieopvattingen van het tweede kwart van de 20ste eeuw.

Geurt Brinkgreve

(Uit: Binnenstad 155, dec. 1995)