De stoomwals rolt verder

Drie bouwplannen

Dat het niet goed zou gaan met de binnenstad, is maar onzin, conservatief gekanker. Het tegendeel is waar. De binnenstad bruist van activiteit. Er wordt voor miljarden geïnvesteerd. Grote projecten zijn in voorbereiding. En dat alles natuurlijk héél, héél zorgvuldig.

Dat was zo ongeveer de strekking van de toespraak, waarmee de demissionaire wethouder Saris op 14 maart in de Zuiderkerk drie van die grote projecten presenteerde. Eerst kwam de Vendex-driehoek, toegelicht door de architect Pi de Bruyn. Hij heeft duidelijk geprobeerd, de nieuwe gevels aan de Kalverstraat en het Singel iets mee te geven van het ritme van de oude stad. De gevels Singel 451 t/m 457, uit 1897, zijn opgenomen in het ontwerp, verder verdwijnen die panden grotendeels, evenals het Heiligewegbad.
Heemschut, het Cuypers Genootschap, het Bureau Monumentenzorg en anderen hebben zich ingespannen voor het behoud van zowel het voormalige bevolkingsregister-politiebureau als het zwembad - dat inmiddels een nieuwe functie als theater had gevonden - maar dan kon volgens de opdrachtgevers op die plek geen rendabel modern winkelcentrum met dure appartementen komen. Die stelling, waarvoor het gemeentebestuur keer op keer door de knieën gaat, blokkeert elk voorstel om vervallen plekken in de binnenstad op een verantwoorde manier, uitgaande van de bestaande aanleg en bebouwing, te doen herleven, en dat maakt ook het huidige plan-Vendex-driehoek in beginsel onaanvaardbaar. Het blijft te groot, te massaal, en wezensvreemd aan de structuur van de binnenstad.

Het meest controversiële onderdeel van het definitieve ontwerp blijkt de glazen uitzichttoren in het midden, die hoog boven de daken zal uitsteken, ongetwijfeld een attractie voor de bezoekers, maar niet voor degenen die er van buiten tegen aan kijken.

Dat het plan Vendex-driehoek na jarenlang touwtrekken nu de uitvoeringsfase nadert, hangt samen met het besluit van V. en D. om af te zien van een satelliet aan de overzijde van de Kalverstraat en om de vernieuwing van het eigen winkelapparaat binnen het volume van het bestaande gebouw te zoeken. Dat was dan het tweede grote project op 14 maart, ook een miljoeneninvestering, ditmaal zonder verdere schade aan het stadsbeeld. V. en D. staat er nu eenmaal, een sieraad van de stad wordt het nooit, en de veranderingen zullen naar buiten en naar binnen verbeteringen brengen.

Tot besluit kwam de Nieuwezijds Kolk aan de orde, toegelicht door de architect Ben van Berkel, en zichtbaar gemaakt in een maquette, die duidelijk laat zien, hoe dit complex zich als een tumor in het weefsel van de oude stad invreet, tweemaal zo hoog als de omringende oude huizen. Van de schilder Erich Wichmann is de uitdrukking: "om-stuk-te-smijten gemeen-van-barbaarse-wansmaak". Woorden van gelijke strekking zijn op hun plaats voor deze creatie van Ben van Berkel. Het is grof, pretentieus, brutaal, kermisarchitectuur zonder iets van de humor die een lawaaiige kermistent nog acceptabel kan maken. En dáárvoor moesten de beschermde monumenten en het sympathieke Van Gend en Loos-gebouw op de hoek Nieuwezijds Kolk worden gesloopt!

Door de bezwaarschriften was de monumentenvergunning voor het plan "De Kolk" geschorst. Tegen die schorsing zijn de gemeente en de eigenaar in beroep gegaan. Onze vereniging en het Wijkcentrum d'Oude Stadt hebben op de zitting van 24 maart bij de Raad van State gepleit voor handhaving van de schorsing. Daags tevoren hadden Burgemeester en Wethouders de bouwvergunning verleend.

Namens de gemeente en ABN-AMRO werd ondermeer betoogd: a) het plan past geheel in het gemeentelijk beleid, b) het komt in vèrgaande mate tegemoet aan de bezwaren van monumentenzorg, c) uitstel zou fataal zijn, dan storten de omstreden monumenten vanzelf in, d) er is geen financieel haalbaar alternatief, e) demontage en herbouw, gedeeltelijk ter plaatse, gedeeltelijk elders, garanderen maximaal behoud van de monumenten, f) het bezwaar van de Monumentencommissie dat de historische stratenstructuur wordt aangetast doet niet terzake, de commissie kan zich alleen met beschermde gebouwen bemoeien, niet met stedebouwkundige zaken, g) de binnenstad is namelijk niet ingeschreven als beschermd stadsgezicht, onder meer omdat de bestaande bestemmingsplannen voldoende bescherming bieden, h) het gemeentebeleid wil dat nieuwbouw origineel en eigentijds wordt, dat mag best wat boven de omgeving uitsteken, maar het mag zeker niet 'historiserend' zijn, i) ABN-AMRO heeft al 30 miljoen geïnvesteerd in de grond en de planontwikkeling, daartegen vallen monumentenbezwaren, voor zover ter zake, in het niet. De schorsing werd vervolgens opgeheven.

Ziedaar het verhaal, waarmee het schandaal "De Kolk" - want dat blijft het in onze ogen - wordt doorgedrukt. Met kleine varianten is het verhaal overal bruikbaar om een stuk binnenstad zó ver te laten verloederen dat er een stemming ontstaat "het doet er niet meer toe wát er gebouwd wordt, als die vervallen troep maar verdwijnt!" Dat verklaart ook de weerstand tegen het beschermde stadsgezicht: zo'n toetsingskader is maar lastig.

Het kasteel van Amstel

Groot was de verrassing voor de stadsarcheoloog Baart toen hij bij de opgraving van het bouwterrein de Kolk, net buiten de plek waar de parkeergarage is geprojecteerd, de voet van een zware muur te voorschijn kwam, ongeveer 3 m onder straatniveau.
Dat kan, volgens Baart, alleen een kasteelmuur zijn, en dan is de niet door schriftelijke documenten bevestigde overlevering dat dáár, aan de toenmalige monding van de Amstel, een kasteel van de heren van Amstel heeft gestaan, toch juist. Dan moet de vroegste geschiedenis van onze stad herschreven worden, en niet meer te beginnen met een boeren en vissersdorp in de omgeving van de Oude Kerk, maar rondom een kasteel. Dat bevestigt vroegere opgravingen van Baart aan de Nieuwendijk waarbij sporen van een smederij werden gevonden, en dat was een bedrijvigheid die bij een kasteel hoorde. Het onderzoek wordt voortgezet, en er gaan al stemmen op om daar een ondergronds museum te stichten over de oorsprong van Amsterdam. Dat is een moeilijke opgave omdat er dan een waterdichte kelder moet worden gebouwd rondom de blootgelegde muur. Hoe inspirerend zo'n onderaardse bezienswaardigheid kan zijn, is te zien in Parijs waar de voet van het middeleeuwse Louvre onder het gebouw en de binnenplaats een nieuwe afdeling van het museum is geworden.

Geurt Brinkgreve

(Uit: Binnenstad 145, april 1994)