Op de bres voor Amsterdam (VIII)

Vereniging Vrienden van Amsterdamse Gevelstenen

Gevelstenen, kleine gecodeerde boodschappen aan de 17de- en 18de-eeuwse voorbijgangers - voor ons staaltjes van ambachtelijk kunnen, soms wat 'knullig' of 'primitief' gehakt, maar vaak ook virtuoos de hand van een meester-steenhouwer verradend - zijn té vaak verwaarloosde onderdelen van een gevel wand.

Doorgaans goedbedoelde schilderbeurten hebben ze menigmaal zó dichtgesmeerd dat van het reliëf weinig en van een eventueel onderschrift niets meer te zien is.
Deze dikke verflagen echter, zo blijkt vaak bij voorzichtige verwijdering, hebben in veel gevallen het reliëf wèl voor aantasting door weersinvloeden, zure regenbuien en uitlaatgassen behoed. In dit opzicht moeten we de schilderende voorvaderen dankbaar zijn.
De laatste jaren is een groepje gevelsteen-liefliebbers bezig geweest enkele van die dichtgesmeerde stenen weer toonbaar te maken. Voorzichtig werden oude verflagen, soms bijna een centimeter dik, verwijderd, kleine herstellingen uitgevoerd en, nadat een beschermende laag was aangebracht, het reliëf weer van een kleur voorzien. Resultaten van deze, in weekends en vrije tijd op non-profit basis gepleegde arbeid, is op verschillende plaatsen in de stad te zien.
Daar het kleine groepje vrijwilligers wel in de gaten kreeg dat op deze manier het jaren kon duren voor dat het Amsterdamse gevelstenenbezit er weer toonbaar uit zou zien, heeft men de koppen bijeen gestoken en besloten om, in overleg met de Vrienden van de Amsterdamse Binnenstad, een Vereniging Vrienden van de Amsterdamse Gevelstenen op te richten.

De doelstellingen van de vereniging zijn de volgende:

A Het behoud, in de ruimste zin van het woord, van bestaande Nederlandse gevelstenen in het algemeen en van Amsterdamse gevelstenen in het bijzonder.
B Het stimuleren van het vervaardigen en aan de openbare weg doen plaatsen van hedendaagse gevelstenen.
C De vele gevelstenen die in museumdepots liggen opgeslagen, weer in de openbaarheid te brengen, liefst ze weer een plek aan de openbare weg te geven.

Misschien zullen er mensen zijn die denken "alweer een Vereniging van Vrienden" maar hopelijk groeit deze vriendenkring toch uit tot een groep enthousiaste geïnteresseerden in dit kleine Amsterdamse detail.
Dat een actieve kring van vrienden nodig is, blijkt uit het feit dat gevelstenen soms spoorloos verdwijnen (Binnenstad 125) of door reclameborden aan het oog worden onttrokken. Een van de oudste Amsterdamse gevelstenen, het 1561 gedateerde reliëf met een krakeling en drie beschuiten, Sint Nicolaasstraat 14, is sinds het begin van dit jaar door een reclamebord/lichtbak bedekt, op Elandsgracht 98 zit 'De Hoop' met haar anker al jarenlang weggestopt achter de reclame voor een sportzaak en de 'Stat Oldenburg', een fraaie steen uit 1728 in de Monnikenstraat 12, is hetzelfde lot beschoren.
De vereniging wil ook, met behulp van de leden, een soort van waakhondfunctie vervullen naar het Gemeentelijk Bureau Monumentenzorg. Verbouwingen, afbraak en verdwijningen signaleren en melden en trachten te zorgen dat gevelstenen niet op veilingen terechtkomen of in de handel 'verdwijnen'.
Uit contacten met restaurerende instellingen is gebleken dat er soms behoefte bestaat aan gevelstenen-restauraties. Soms blijkt dat een steen zo aangetast is dat slechts de oude verflagen het versuikerde, vergane reliëf bijeenhouden. Het opnieuw laten hak ken van de steen is dan de enige oplossing. Dit is onder andere gebeurd met de laat, 16de-eeuwse steen met het waterschip, Binnenkant hoek Kalkmarkt, en met de steen met de postiljon, Nieuwendijk 113.

De vereniging zet zich op het ogenblik in om een fraai midden-17de-eeuws gezicht op het dorp Leimuiden te behoeden voor totaal verval. Het bestuur is in contact getreden met burgemeester en wethouders van Leimuiden om hen te interesseren in een bijdrage tot herstel van dit voor hun dorp toch unieke stenen document. Het reliëf kan nu nog gered worden, maar ingrijpen is noodzakelijk. De beeldhouwers die dit herstelwerk doen, maken ook 'moderne' gevelstenen. In opdracht van een instelling of particulier ontwerpen en hakken zij, met gevoel voor stijl en traditie, hedendaagse gevel stenen. Veel voorbeelden zijn al in de binnenstad aan te wijzen. De VVAG wil huiseigenaren en/of bewoners die hun pand een eigentijds huisteken willen geven, toegesneden op naam, beroep of situatie, in contact brengen met deze kunstenaars en ze met eventueel advies ter zijde staan. Wat de laatste doelstelling betreft: in de kelderdepots van het Rijksmuseum liggen, temidden van tientallen gevelstenen, in ieder geval twee exemplaren die zo weer in een Amsterdamse gevel teruggeplaatst kunnen worden. De desbetreffende panden bestaan namelijk nog!
Het zal moeilijk, maar niet onmogelijk zijn om museum-conservatoren ervan te overtuigen dat gevelstenen, die ooit een functie vervulden in het maatschappelijk verkeer, niet in museumkelders thuishoren. Laat het met de Amsterdamse gevelstenen niet zover komen als met de Amsterdamse gapers: vijf tien jaan geleden waren er nog bijna 20 in het stadsbeeld aan te wijzen, nu nog een stuk of 5.

Onno Boers

P.S. De vereniging zoekt een Amsterdammer die interesse heeft in een zeer fraaie steen waarop een, door een geplooide draperie omgeven kandelaar plus bijbehorend stenen lint met het jaartal 1638, gevonden als putafdekking in de kelder van een pand in de Oude Hoogstraat. De prachtig gerestaureerde steen meet 130 x 61 cm, heeft een dikte van 15 cm en is te koop voor f 5000,- inclusief BTW. De enige restrictie die de vereniging aan de koper zou willen stellen is dat de gevelsteen in de Amsterdamse binnenstad, aan de openbare weg een plaats krijgt

(Uit: Binnenstad 127, juni 1991)