De Houtkopersburgwal

Citaten over dempingen

In 1901 stond in de toelichting op de gemeentebegroting: "Met het oog op de exploitatie van de gemeentelijke tram zal spoedig eene beslissing moeten genomen worden omtrent de demping van de Reguliersgracht."
Uit de toespraak die Jan Veth tegen het dempingsplan hield "... wanneer men tot het besef kon ontwaken dat de Amsterdamse grachten van dezelfde orde van kostbaarheid, eerbiedwaardigheid en schoonheid zijn, als onze beste gebouwen, als onze befaamdste schilderijen."

Om het effect van de dempingen ten behoeve van het verkeer te ervaren, vergelijke men de Reguliersgracht, die in 1901 voor dit lot gespaard bleef, met de Spuistraat, de vroegere Nieuwezijds Achterburgwal, die in 1884 tegelijk met de Martelaarsgracht, de N.Z. Voorburgwal en de aangrenzende wateren werd gedempt.

Hoewel er nog heel wat mooie huizen aan de Spuistraat staan, is het een onaantrekkelijke, volgeparkeerde straat geworden.

In 1974 bracht de Amsterdamse Raad voor de Stedebouw een rapport uit aan het gemeentebestuur, 'inzake de demping van stadswateren', waarin men lezen kan:
"Door de grondwerken welke aan het bouwen voorafgingen, ontstond een stadsplattegrond die in de 18de eeuw werd afgerond tot één der belangrijkste stedebouwkundige scheppingen ter wereld. Het net van waterwegen vervulde hierin, in samenhang met de naar de stad toe leidende wateren van natuurlijke en kunstmatige oorsprong, een veelzijdige funktie. De verkeers- en vervoersfunktie die in onze eeuw grotendeels verloren is gegaan, stond daarbij op de voorgrond. Daarnaast dient het wateroppervlak als boezemwater ter opvanging van hemelwater en deels nog steeds als riolering. Toen de door sluizen gereguleerde getijwisseling nog tot in de stad doordrong, was de laatstgenoemde funktie van groter belang dan thans. Dat het water een der belangrijkste elementen vormde van de karakteristieke schoonheid van Amsterdam, werd al vroeg beseft. Met grote zorg is het stadswater opgenomen in het stedebouwkundige geheel.
Verhoudingen van watervlak, kademuren, walkanten en bebouwingshoogten werden op elkaar afgestemd. De houten ophaalbruggen en de gemetselde boogbruggen of sluizen vormden een ritmische geleding in het samenspel van water en walkant. De iepenbeplanting langs de grachten voltooide de werking van het water in het stadsbeeld tot een geheel van zeldzame harmonie."
Naar aanleiding van dit rapport schreven B. en W. aan de Raad voor de Stedebouw:
"Bij ons College is voor de vraagstukken die U aansnijdt grote aandacht. Bij de afweging van belangen en het nemen van beslissingen die voor de toekomst van de stad van betekenis zijn, wordt steeds ook het aspekt en de funktie van het water de nodige aandacht gegeven ...
In dit verband en mede gelet op uw derde en vierde conclusie merken wij op, dat ons beleid er op is gericht tijdelijke dempingen en aanplempingen in het algemeen weer te beëindigen, zodra zich daartoe de mogelijkheid voordoet ... In enkele gevallen zal de afweging van ruimtelijke belangen ten opzichte van de funktie die het water vervult er toe kunnen leiden dat de Gemeenteraad tot een demping besluit."
Wat deze geruststellende woorden in feite betekenen toont het geval Houtkopersburgwal.

Het geval Houtkopersburgwal

Op de vogelvluchtplattegrond van Cornelis Anthonisz zien wij ten oosten van de huidige Oude Schans buitendijks grasland met sloten en koeien. In 1593 groef men daar evenwijdig aan de Oude Schans de Uilenburgergracht en de Markergracht, die aan de zuidzijde werden verbonden door de Houtkopersburgwal. De zo ontstane eilanden Uilenburg en Valkenburg of Marken, waren in de 19de eeuw de armste delen van de Jodenbuurt. Om de slechte woontoestanden te verbeteren vond in liet begin van deze eeuw een ingrijpende sanering plaats. Hoewel veel van wat toen is gesloopt nu voor restauratie in aanmerking zou komen, verdient de nieuwbouw uit die jaren waardering, zeker in vergelijking met de praktijk van na de tweede wereldoorlog. Uilenburg bleef een bewoond eiland, met een imposante rij pakhuizen aan de Oude Schans, die sindsdien echter zwaar geschonden is. In het wederopbouwplan-1953 was een der weinige positieve punten het voornemen om de Houtkopersburgwal te verbreden na sloping van de verkrotte bebouwing langs de Joden Houttuinen. Daar zou een open ruimte komen met vier rijen bomen langs het water en onder die bomen was een marktterrein geprojecteerd. Wat gebeurde er echter? Op die plek verrees het z.g. Maupoleum, een bouwlichaam van ruim 200 m. straatlengte. De aannemer kreeg toestemming de Houtkopersburgwal tijdelijk te dempen. Dat vergemakkelijkte de bouw en bespaarde het slaan van een dure damwand. Een raadsbesluit werd niet nodig geacht; de aannemer zou immers de waterverbinding tussen Uilenburgergracht en Oude Schans herstellen.
Dat geschiedde evenwel niet; de Houtkopersburgwal is een slordige zandvlakte gebleven en de Uilenburgergracht vervuilt omdat de doorstroming is onderbroken. Verwaarlozing die stank en vervuiling uitlokt was honderd jaar geleden al een situatie die 'vroeg' om een dempingsplan. Er werd namelijk gestudeerd op een - inmiddels afgewezen - plan om Uilenburg, inclusief het water, voor universiteitsbebouwing te bestemmen. In maart 1974 kreeg het wijkcentrum d'Oude Stadt inzage in een voorstel van P.W. om het 'terrein van de gedempte Houtkopersburgwal' in te richten als parkeerterrein met een plantsoenrandje.
Het wijkcentrum, de Bond Heemschut, de stichting de Pinto en andere groeperingen schreven verontruste brieven aan de gemeenteraad, maar de tijdelijk gedempte Houtkopersburgwal bleef 'tijdelijk' dicht. Eindelijk, tweeënhalf jaar later, kregen alle adressanten een gelijkluidende brief van wethouder de Cloe. De tekst staat hiernaast.

Hoe lang duurt tijdelijk? De hoek Houtkopersburgwal / Oudeschans, vóór de demping

Hoe lang duurt tijdelijk? Het eens open havenfront, tijdelijk voor de metro gedempt.

Wie zich afvraagt wat voor 'nadere ontwikkelingen' het weer opengraven tegenhouden, kan het antwoord raden: de aannemer heeft er geen zin in om zijn belofte te houden want het kost hem geld, en de direktie P.W. vindt het overbodig. Wanneer er weer eens naar gevraagd wordt , komt er een nieuwe uitvlucht op tafel van de wethouder: het terrein is nodig voor parkeren, of als opslag voor de metrowerken, of iets dergelijks. Het elders in dit blad geciteerde rapport van de Raad voor de Stedebouw zegt dat naar zijn mening het stadswater in de besluitvorming van het gemeentebestuur en in de uitvoeringspraktijk van het gemeentelijk apparaat nog onvoldoende aandacht krijgt. 'Met deze waarde wordt onzorgvuldig omgesprongen', zo merkt dit adviescollege op. Het nietszeggende briefje dat wethouder de Cloe na twee jaar stuurde aan zijn stadgenoten die daar wél oog en aandacht voor hebben, is het zoveelste symptoom van de door alle opeenvolgende wethouders verontwaardigd van de hand gewezen omstandigheid dat P.W. een 'staat in de staat' vormt die zich noch van het gemeentebestuur, noch van de met hun stad meelevende burgerij een zier aantrekt.

Geurt Brinkgreve

(Uit: De Lamp van Diogenes 42, februari 1977)