Drie handboeken

Hoewel veel lezers vermoedelijk schoon genoeg hebben van mijn bibliografische overpeinzingen, wil ik toch nog een aflevering wijden aan het handboek. Om een begin te maken met wetenschappelijk onderwijs moeten we eerstejaars studenten een overzicht bieden van de gevestigde orde in het vak.

De geschiedenis van de bouwkunst in de negentiende en de twintigste eeuw werd lange tijd gedomineerd door drie handboeken. Space, Time and Architecture, van Sigfried Giedion, verscheen in 1941. Architecture, Nineteenth & Twentieth Centuries, van Henry-Russell Hitchcock, dateert uit 1958. Leonardo Benevolo publiceerde Storia dell’ architettura moderna in 1960. De Engelse vertaling, History of Modern Architecture, volgde in 1971. Het zijn drie verschillende visies op het ontstaan van het modernisme in de architectuur. Giedion legt sterk de klemtoon op de bouwtechniek en bij Benevolo speelt het socialisme een dominerende rol. Alleen Hitchcock streeft naar een meer compleet kunsthistorisch beeld, maar ook zijn boek is selectief. Voor zover ik weet worden deze boeken niet meer gelezen door studenten. Toch zijn ze bijzonder leerzaam. Recentere handboeken geven vaak een encyclopedisch overzicht zonder duidelijk te maken dat bouwkunst in de eerste plaats een maatschappelijk probleem is.

Space, Time and Architecture

Giedion, geboren in 1888, heeft zelf een belangrijke rol gespeeld in de geschiedenis van het modernisme, als criticus en als secretaris van de Congressen voor het Nieuwe Bouwen, beter bekend als de CIAM. Pioniers als Le Corbusier en Walter Gropius waren van zijn leeftijd en behoorden tot zijn vriendenkring, net als vele andere avant-garde kunstenaars. Space, Time and Architecture is zodoende meer een geloofsbelijdenis dan een geschiedenisboek, maar juist daarom een meeslepend betoog. Tijdens mijn eerste jaar in Utrecht (1975) gaf Pieter Singelenberg bevlogen college over Giedion. Voor leergierige studenten stonden minstens tien exemplaren van het boek klaar in de bibliotheek van het instituut. Het was voor mij een onvergetelijke ervaring. De onverbiddelijke logica waarmee de technologische revolutie van de negentiende eeuw leidde naar de smetteloos witte perfectie van de moderne architectuur leek onweerlegbaar. Het boek is eindeloos herdrukt en herzien, Giedion moet er goed aan verdiend hebben. Achteraf bleek natuurlijk dat de werkelijkheid complexer was en vooral minder logisch, maar het blijft een meesterwerk, net als Renaissance und Barock, van zijn leermeester Heinrich Wölfin.

History of Modern Architecture

Het denken van Benevolo is verwant aan dat van Giedion. Ook in zijn boek is sprake van een onverbiddelijke logica: de sociale problemen van de negentiende-eeuwse industriestad leiden min of meer vanzelf naar het modernisme. Moderne architectuur is eigenlijk socialisme. Ook in die redenatie zit een kern van waarheid. Voor veel modernisten was de sociale opgave de essentie van het vak. Volkswoningbouw, ziekenhuizen, scholen, zij voelden zich geroepen om een nieuwe wereld te bouwen. Maar de London County Counsel deed dat al sinds 1893 en Ludwig Hoffmann bouwde toen ook al moderne openbare voorzieningen in Berlijn. Echt nieuw was het niet. De modernisten waren misschien wel de eersten die inzagen dat de bouwkunst diepgaand zou veranderen. De reeds genoemde CIAM was inderdaad een min of meer socialistische organisatie. Daarover werd veel gediscussieerd, de radicale linkervleugel meende zelfs dat het echte bouwen pas na de revolutie kon beginnen. Het Algemeen Uitbreidingsplan van Amsterdam maakte diepe indruk in de CIAM, waardoor Van Eesteren tot zijn eigen verbazing in 1930 voorzitter werd. Dankzij de erfpacht was het ontwerp sociaal ongetwijfeld een stedenbouwkundig wonder en de socialisten hadden grote invloed op het stadsbestuur, maar zij waren niet de drijvende kracht. Net als Giedion onderschat Benevolo de complexiteit van het historische proces. Voor degenen die denken dat architectuur vooral een kunstzinnig bedrijf is, kan zijn boek toch verhelderend zijn.

Architecture Nineteenth & Twentieth Centuries

Wie echt iets wil weten over architecten en gebouwen doet er goed aan om Hitchcock te lezen, of in elk geval de illustraties, achterin het boek, goed te bekijken. Hij besteedt serieus aandacht aan de neogotiek – maar niet aan de neorenaissance, die in Duitsland en in Nederland veel invloedrijker was. Daar staat tegenover dat hij wel een heel hoofdstuk wijdt aan Norman Shaw en zijn tijdgenoten, zeg maar de Engelse variant van de neorenaissance. Vermoedelijk omdat Hitchcock een Amerikaan was, krijgen ook H.H. Richardson en het befaamde bureau McKim, Mead & White een hoofdstuk toebedeeld. Dat is allemaal architectuur die bepaald niet in een rechte lijn naar de witte dozen van de modernisten voert. Hoogst opmerkelijk is ook het hoofdstuk over vrijstaande woonhuizen, een fascinerend onderwerp waarvoor veel architectuurhistorici hun neus ophalen. Ik heb het boek in februari 1988 gekocht en, gezien de onderstrepingen, grotendeels gelezen. Officieel was mijn studie toen al vier jaar voltooid.

Het curriculum

Wat moet een afgestudeerde architectuurhistoricus weten? Alles weten kan immers niet. Het vak is opgedeeld in middeleeuwen, nieuwere tijd en nieuwste tijd om het een beetje hanteerbaar te maken. Maar de grenzen zijn niet scherp. Is ‘Georgian London’ nieuwste tijd? Hoe dan ook was mijn kennis wel heel beperkt toen ik een diploma kreeg als kenner van de architectuur in de nieuwste tijd. Met als goed excuus dat de moderne stedenbouw mijn echte specialisme was. De verleiding is groot om te dromen van het ideale handboek, dat natuurlijk niet bestaat. Maar elke student die begrijpt wat er in bovenstaande handboeken staat, heeft een idee van de bouwkunst na 1800. Daarna is het een kwestie van stug doorlezen, wat de meeste studenten helaas niet doen. Zij lezen immers alleen om punten te halen en zullen daarom nooit begrijpen dat architectuurgeschiedenis een onoplosbaar raadsel is.

Vincent van Rossem

(Uit: Binnenstad 291, jan./feb. 2019)

Door in te loggen, kunt u ondermeer uw gegevens beheren. Alleen leden hebben een inlogaccount.

Reacties

Er zijn momenteel nog geen reacties op dit artikel.

Alleen als u bent ingelogd, kunt u een reactie plaatsen.