In memoriam H.P.R. Rosenberg

Via de flessenpost bereikte mij het bericht dat H.P.R. Rosenberg is overleden, 86 jaar oud. Hij zal voor de meeste lezers van Binnenstad geen bekende zijn. Zijn bijdrage aan de Nederlandse monumentenzorg kreeg vooral in Den Haag gestalte. Maar voor architectuurhistorici is Henk Rosenberg in de eerste plaats de auteur van het boek De negentiende-eeuwse kerkelijke bouwkunst in Nederland, dat verscheen in 1972.

Prentbriefkaart van het Leidseplein met de voormalige koepelkerk, gesloopt in 1971 (coll. Van Blokland)

De architectuur van de neostijlen werd in die tijd beschouwd als namaak, een tot mislukken gedoemde poging om de vormentaal van een ver verleden te doen herleven. Hij werkte toen nog bij de Rijksdienst voor de Monumentenzorg en deed pionierswerk in het onderzoek naar die verguisde periode in de geschiedenis van bouwkunst.
Voor een hele generatie studenten die inmiddels ook alweer bejaard zijn was dat boek het begin van een ontdekkingsreis door een architectuurgeschiedenis die in de handboeken werd afgedaan als een doodlopende weg. Voor velen was het ook het begin van een lange en moeizame strijd om nog iets te behouden van de kerkelijke bouwkunst uit de negentiende eeuw. In die jaren werd de Nederlandse samenleving onder invloed van de televisie en toenemende welvaart radicaal gemoderniseerd en kerkgebouwen herinnerden daarbij aan een tijdperk van bevoogding en geestelijke beklemming. De inleiding van Rosenberg is gedateerd najaar 1971. De koepelkerk bij het Leidsebosje was net gesloopt, in zijn ogen een belangrijk bouwwerk. Enkele jaren eerder, in 1968, had men de Maria Magdalena in de Spaarndammerbuurt afgebroken. Een hoogtepunt uit het oeuvre van P.J.H. Cuypers. Toch was zijn boek een keerpunt, niet alleen in het onderzoek naar de negentiende eeuw, maar ook in de maatschappelijke waardering, met name voor Cuypers. Het behoud van de Posthoornkerk aan de Haarlemmerstraat, na een verbeten strijd, was een belangrijk wapenfeit voor zijn jeugdige bewonderaars, sinds 1984 verenigd in het Cuypersgenootschap.

Inmiddels is er veel literatuur verschenen over Cuypers en zijn tijdgenoten. Toch heeft het boek van Rosenberg nog steeds de charme van een beknopte inleiding op de bouwkunst in de negentiende eeuw. Het bestaat voor een groot deel uit een register van architecten en een register van kerken. Tegenwoordig biedt het internet misschien nog meer informatie maar toen ik in 1997 bij de monumentenzorg ging werken was met name zo'n overzichtelijk architectenregister nog heel leerzaam. Mijn opleiding bij Manfred Bock had geresulteerd in een promotie maar van de negentiende eeuw wist ik eigenlijk niets.

Rosenberg was in staat om beknopt en helder uit te leggen met welke problemen een architect wordt geconfronteerd bij het ontwerpen van een kerk. Voor degenen die niet religieus zijn opgevoed is dat geheel onbekend terrein. Met name katholieke kerken waren in de tijd van Cuypers nog beladen met een welhaast middeleeuwse symboliek. De twee torens van de St.-Catharinakerk in Eindhoven vormen een treffend voorbeeld. Ook de betekenis van het roosvenster is van een betoverende complexiteit. Maar het was vooral de eredienst, de organisatie van het kerkelijk ceremonieel, die van invloed was op de architectuur van de kerkruimte. Bij de hervormden was het woord altijd al essentieel en schaarde de gemeente zich rond de preekstoel. Maar in katholieke kerken duurde het nog lang voordat de geheimzinnigheid rond het altaar plaats moest maken voor een directe relatie tussen de priester en het gelovige volk. De oeroude vorm van de basiliek was daarbij een bijna onoplosbaar architectonisch probleem.

In de kerkelijke bouwkunst van de negentiende eeuw domineert de guur van Cuypers en Rosenberg steekt zijn bewondering voor deze architect niet onder stoelen of banken. Wie snel en goed geïnformeerd wil worden over de neogotiek, Alberdingk Thijm en Cuypers vindt hier de juiste informatie. Het zou een perfect college zijn voor eerstejaars studenten. Maar ook andere architecten, met name Theo Molkenboer, wordt recht gedaan. Het Onbevlekte Hart van Maria aan de Keizersgracht en De Duif aan de Prinsengracht getuigen van een volstrekt ondogmatische kijk op de kerkelijke bouwkunst, geheel anders dan die van Cuypers. Alfred Tepe, de ontwerper van de Krijtberg, krijgt zelfs een kort eigen hoofdstuk. En ook het neoclassicisme wordt uiteraard niet vergeten. De Mozes en Aaron aan het Waterlooplein, een 'hoogtepunt van neoclassicistische kerkelijke architectuur' aldus Rosenberg, wordt uitvoerig besproken.

Zo biedt Rosenberg nog altijd een uitstekende introductie op de kerkelijke bouwkunst, maar een compleet beeld van de negentiende eeuw geeft hij natuurlijk niet. Profane architectuur komt niet ter sprake, waardoor de Hollandse neorenaissance, die zo essentieel is voor het beeld van de negentiende- eeuwse stad, schittert door afwezigheid. Ook over die bouwstijl is inmiddels het nodige gepubliceerd, maar een handzaam overzicht, zoals het boek van Rosenberg, ontbreekt. In Amsterdam moeten we het al sinds 1969 doen met Amsterdamse Bouwkunst 1815-1940, dat met al zijn verdiensten wel gedateerd is. Toch is ook deze beknopte architectuurgeschiedenis van de hoofdstad nuttig voor de beginner. Voor mij was het in 1997 een eerste kennismaking met vele Amsterdamse architecten waarover zelden of nooit geschreven wordt.

Het complete boek over de negentiendeeeuwse bouwkunst in Amsterdam is misschien een droom die nooit gerealiseerd kan worden, maar het zou ons gemeentebestuur sieren om eens een ink budget vrij te maken voor een dergelijk project. Het Stadsarchief beschikt over voldoende beeldmateriaal om een prachtig boek te maken. Na bijna twee eeuwen vandalisme in naam van de vooruitgang heeft men in het stadhuis een ereplicht om terug te kijken op het gevoerde architectuurbeleid. Over het Algemeen Uitbreidingsplan uit 1934 zijn twee dikke boeken verschenen. Het wordt hoog tijd om ook de geschiedenis van de vooroorlogse stad serieus te nemen.

Vincent van Rossem

(Uit: Binnenstad 284, nov./dec. 2017)