De American Lunchroom

Een mailschip aan de Kalverstraat

Op dit moment wordt de laatste hand gelegd aan de verbouwing van de percelen Kalverstraat 16-18 en Jonge Roelensteeg 1-21. In opdracht van de Kroonenberg Groep wordt het complex door Rappange & Partners architecten verbouwd tot winkelruimte met daarboven zeven appartementen. Tussen 1898 en 1958 bevond zich op dit adres de American Lunchroom, opgericht door Willem Cornelis Sickesz (1852-1916). Bij de verbouwing kwam de restaurantzaal uit 1912 tevoorschijn, met restanten van het gestucte cassettenplafond en fragmenten van de stucafwerkingen op de wanden. De vensteropeningen in de Jonge Roelensteeg, lange tijd dichtgemetseld, zijn weer geopend. Hierdoor krijgt men een indruk van de oorspronkelijke ruimtewerking van de zaal.

De restaurantzaal van de American Lunchroom, kort na de opening in 1912, gezien vanaf de zijde van de Kalverstraat naar de Nieuwezijds Voorburgwal. Foto uit het gedenkboek ter gelegenheid van het 25-jarig bestaan van de American Lunchroom (SAA)

Dezelfde ruimte, na verbouwing. Kroonlijst en cassettenplafond blijken nog gedeeltelijk aanwezig te zijn. Bij de verbouwing is de vensterindeling uitgevoerd naar de oorspronkelijke ontwerptekening van Hartkamp uit 1911 (foto: Wim Ruigrok)

De American Lunchroom opende kort voor de inhuldiging van koningin Wilhelmina, op 3 september 1898, in het perceel Kalverstraat 16. De zaak, opgezet naar Amerikaans voorbeeld en de eerste met de aanduiding 'lunchroom', was direct een groot succes, wat indirect ook bleek uit de vele lunchrooms die in navolging van Sickesz' zaak openden, en die niet alleen de formule maar soms zelfs dezelfde naam gebruikten. De American Lunchroom adverteerde zeer frequent, met onder andere typisch Amerikaanse etenswaren, zoals sandwiches '(Amerikaansch systeem zonder korst)', American plumpudding, lemon squash (met en zonder spuitwater), maar ook met typisch Hollandse gerechten zoals Hollandse en Schotse maatjesharing met geroosterd brood, zalmsalade, spiegeleieren en erwtensoep. De vele advertenties verschaffen een aardige inkijk in de bedrijfsvoering: het veelal inwonende vrouwelijke personeel diende de moderne talen – en dan met name het Engels – goed te beheersen, de zaak was gesloten op zondagen en op de erkende christelijke feestdagen, en het geven van fooien aan het personeel was uitdrukkelijk niet toegestaan.

De hoogtijdagen: moderne interieurs

De verbouwing in 1898 was uitgevoerd door de architecten A. Jacot (1864-1927) en W. Oldewelt (1865-1906) (1) en bleef toen beperkt tot de kelder en de begane grond. In 1902 volgde de eerste belangrijke uitbreiding, opnieuw door Jacot en Oldewelt, met een ruime entreehal in de steeg en een grote hoge zaal. De hal, bekleed met geel Chiros-marmer uit Griekenland, was voorzien van een grote spiegel, een rood-marmeren fontein en elektrisch licht. Voor de betimmeringen in blank mahoniehout volgde men 'den modernen trant van de lunchroom aan de Kalverstraat'. (2) De zwierige art-nouveau vormgeving met golvende belijningen was op dat moment inderdaad het nieuwste van het nieuwste. Na deze uitbreiding werd ook het bestaande gedeelte van de zaak grondig onder handen genomen en kwam de huidige gevel tot stand. Bij de toespraak tijdens de opening wees de directeur op de ondervonden moeilijkheden tijdens de bouw en aan de exploitatie verbonden. 'Thans beschikte hij echter over een staf van dames waar hij in alle opzichten op bouwen kon. Bovenal zou het zijn streven zijn alles goedkoop en van goede kwaliteit te geven'. (3)

In 1911 volgde een uitbreiding met het buurpand Kalverstraat 18, bestemd voor een chocolaterie die uitsluitend cacao en chocolade uit de fabriek van de Gebr. Sickesz. verkocht. (4) Een jaar later verrees in de Jonge Roelensteeg een restaurantzaal met plaats voor 200 personen. Architect J.W.F. Hartkamp (1864-1947) borduurde voor de nieuwe gevels voort op het ontwerp van zijn voorgangers, maar koos binnen voor een neo-classicistische vormentaal die op dat moment 'en vogue' was. (5) Kenmerkend voor het nieuwe interieur waren het cassettenplafond en de klassieke zuilen en balustraden van wit en geel marmer. De betimmeringen van Cubamahoniehout en bespanningen van gele moiré-zijde sloten aan op het oudere werk en zorgden ondanks de stilistische verscheidenheid toch voor eenheid in de interieurs. Hoge ramen en een glazen kap bezet met gekleurd glas-in-lood uit het atelier voor glasschilderkunst van de firma De Vos uit Utrecht vulden de monumentale ruimte overdag met goudkleurig licht.

In de aanloop naar de Olympiade van 1928 werd de eertijds 'moderne' stijl van Jacot en Oldewelt – inmiddels gedateerd – vervangen door eigentijdse interieurs in de vormentaal van de Amsterdamse School. Hartkamp tekende ook voor deze verbouwing maar werkte daarbij samen met de firma's J.B. Hillen en Winkelman & Van der Bijl: 'De firma Hille [sic!], die de inrichting verzorgde, heeft tal van gezellige hoekjes gemaakt en de fonkelende glas in loodramen en origineele lampen van Ir. Winkelman geven aan de verschillende zaaltjes een zeer intiem en voornaam cachet'. (6)

Teloorgang en herstel

De gevel van de restaurantzaal aan de Jonge Roelensteeg. De ramen zijn hersteld en de oude firmanaam waarvan de letters zijn weggehakt is weer leesbaar (foto: Wim Ruigrok)

In 1958 maakte het Algemeen Handelsblad melding van de verkoop van de zaak aan Albert Heijn N.V. (7) De American Lunchroom sloot op 11 april 1959 de deuren voor het publiek en na een grondige verbouwing heropende de zaak op 17 december 1959 als American Corner, met een coffeeshop, grillroom en restauranttearoom. De bekende columnist Jaques Gans (1907- 1972) had geen goed woord over voor de transformatie: 'Met verbazing zat ik achter de hoge klassieke ramen van mijn stamcafé naar de overzijde van de Kalverstraat te kijken. Waar Albert Heijn de gedegen American Lunchroom met zijn prachtig houtwerk gesloopt heeft om er een schreeuwerige cafetaria voor in de plaats te maken, dat het midden lijkt tussen een jukebox-affaire en een bioscoophal'. (8) Restanten van het interieur kwamen terecht in de collectie van het Stedelijk Museum: verschillende smeedijzeren lampen met gebrandschilderd glas-in-lood, een aantal decoratieve beschilderde wandpanelen en enkele banken met bekledingsstof naar ontwerp van Jaap Gidding. (9)

Voorafgaand aan de sluiting besteedden diverse dagbladen aandacht aan het bijzondere karakter van de zaak, waarbij men een verrassende vergelijking maakte: 'wie de inrichting en sfeer van de salon van een klassiek mailschip wil ondergaan, moet eens gaan lunchen of dineren in het restaurant van de American Lunchroom in de Kalverstraat. Dit is, maar dan ook helemaal precies, de eetsalon 1e of 2e klas van een “Titanic”, een “Gelria”, een “Johan” [van Oldenbarneveldt]. Het blijft, als men het heeft ontdekt, een wonderlijke sensatie, en wij gaan expres daarvoor een enkele maal bij de American Lunchroom eten. Wij hopen alleen maar, dat men niet vandaag of morgen de bevlieging krijgt van te willen moderniseren, dit als door een wonder gespaarde, kostelijk restant van de nabloei der belle Epoque zou gaan prijs geven'. (10) Dit was, zoals we zagen, een ijdele hoop. Toen in 1969 ook restaurant Formosa verderop in de Kalverstraat sloot, was de kritiek op eigenaar Albert Heijn niet van de lucht: 'in de Kalverstraat treedt hij [Albert Heijn] op als de executair-testamentair van een complete cultuurstroming. Eerst heeft hij de oude American Lunchroom ten grave gedragen en nu moet Formosa eruit. Dat waren van die etablissementen waar fors in vlees en kleding zittende dames, meestal groepsgewijs, vermoeid van het winkelen een kopje kofe en een inke punt taart kwamen gebruiken, een en ander overspoeld met veel conversatie'. (11)

In 1969 werd de American Corner – inmiddels Alberts Corner geheten – opnieuw verbouwd en telde nu drie afzonderlijk inrichtingen. Eind jaren zeventig viel het doek definitief. Later zaten hier een filiaal van de kledingzaak Cool Cat aan de Kalverstraat en de Supperclub in het achterste gedeelte. Het exterieur van het complex verloor gaandeweg steeds meer van zijn oorspronkelijke detaillering. Bij de verbouwing door Rappange zijn de gevels weer geheel hersteld en is ook de oude bedrijfsnaam in de Jonge Roelensteeg voor het eerst sinds lange tijd weer zichtbaar!

David Mulder

Voetnoten
1 Zie voor meer over deze architecten Vincent van Rossem, 'A. Jacot (1864-1927), W. Oldewelt (1865-1906). Een veelbelovend begin' in: Binnenstad 228/229, juni 2008. Nader onderzoek in het Bevolkingsregister heeft de volledige naam van Oldewelt aan het licht gebracht: Friedrich Wilhelm Ferdinand Oldewelt. Tussen 1885 en 1889 verbleef hij voor zijn opleiding in Parijs.
2 Het Nieuws van den Dag: kleine courant, 18 februari 1903. Deze opmerking doet vermoeden dat de verbouwing van 1898 niet is uitgevoerd in overeenstemming met de ontwerptekeningen. De pui en het interieur zijn daarop traditioneler van vormgeving, met toepassing van motieven die aan de Hollandse renaissance zijn ontleend. Mogelijk is de lunchroom tussen 1898 en 1902 onder handen genomen.
3 De Tijd: godsdienstig-staatkundig dagblad, 18 februari 1903.
4 De fabriek in chocolade en suikerwerken werd geleid door Sickesz en zijn broer Joseph Armandus Willem(1847-1924).
5 De door Hartkamp ontworpen uitbreiding was stilistisch sterk verwant aan hetgeen Jacot (Oldewelt was in 1906 overleden) in deze jaren bouwde, zoals Maison de Bonneterie, verderop in de Kalverstraat, en het luxueuze winkelpaleis van de firma Hirsch et Cie. aan het Leidseplein.
6 De Maasbode, 12 maart 1928.
7 Algemeen Handelsblad, 17 oktober 1958.
8 De Telegraaf, 12 december 1959.
9 De stukken zijn beschreven en afgebeeld in: I. de Roode en M. Groot, Wonen in de Amsterdamse School: ontwerpen voor het interieur 1910-1930, 2016, p. 224-225, en waren tevens te zien op de gelijknamige tentoonstelling in het Stedelijk Museum.
10 De Tijd: godsdienstig-staatkundig dagblad, 22 mei 1957.
11 De Tijd: dagblad voor Nederland, 17 februari 1969.

(Uit: Binnenstad 284, nov./dec. 2017)