Keizerskroon van het Oudezijds Herenlogement teruggevonden

Nadat eerder al de twee bijzondere leeuwen, het schild met het stadswapen en het flankerende beeldhouwwerk van het fronton van het voormalige Oudezijds Herenlogement aan de Grimburgwal uit 1647 waren veiliggesteld (zie Binnenstad 278), is nu ook letterlijk de kroon op het werk boven water. Anthony Kolder, lid van zowel de VVAB, VVAG als het Genootschap Amstelodamum, tipte ons de huidige verblijfplaats van de keizerskroon die eens het fronton van het befaamde logement bekroonde. Hiermee zijn nu vrijwel alle onderdelen van het beeldhouwwerk herenigd en komt het plan voor de opstelling van dit beeldhouwwerk van het fronton ergens aan de Grimburgwal in een stroomversnelling.

afb. 1 De keizerskroon voor het laatst in gebruik als steun van een slagboom.

De kroon leidde al 35 jaar een weinig eervol bestaan als steun voor een slagboom bij een werf van de gemeente Amsterdam aan de Driemondweg in Zuidoost, aan de zuidzijde van de Gaasperplas, waar de plantsoenendienst zijn groenafval brengt ter compostering (afb. 1). Vele malen per dag viel de slagboom op de kruin van de kroon. Hij stond hier sinds de Floriade in 1982, die in het Gaasperpark plaatsvond, aan de noordzijde van de Gaasperplas. De kroon sierde tijdens deze wereldtuinbouwtentoonstelling een plantsoen.

Kostbare steen

Nu vrijwel alle onderdelen terecht zijn, is het mogelijk dit hoogstaande beeldhouwwerk grondig te bestuderen, ondanks de deels nogal gehavende staat (afb. 2a en 2b). Inclusief het verdwenen lijstwerk van het timpaan (of fronton) schat restaurator Tobias Snoep het totale gewicht van het vroegere fronton, met onder meer de twee leeuwen, het stadswapenschild en de keizerskroon, op 17 ton. Het moet bij de bouw van de gevel in 1647 een zware opgave zijn geweest om het beeldhouwwerk op zijn plaats te krijgen, terwijl het gewicht ook hoge eisen stelde aan de fundering.

afb. 2a en 2b De keizerskroon en het stadswapen in het atelier van Snoep & Vermeer.

Het beeldhouwwerk in het timpaan met het centrale stadswapen en de hoornen des overvloeds en de daaruit voortspruitende guirlandes bestaat uit meerdere onderdelen, zoals is weergegeven in de opmetings- en reconstructietekening van Tobias Snoep (afb. 3). Het centrale wapenschild bestaat uit drie horizontale gestapelde blokken steen, waarbij het bovenste minder diep is dan het middelste blok, dat op zijn beurt minder diep is dan het onderste blok. Hierdoor ontstaat een trapsgewijs verloop (afb. 4). Het fronton stond 'op vlucht' en het gebolde wapenschild hing daarbij nog een stuk verder naar voren. Mogelijk was er op de trappen aan de achterzijde een contragewicht in baksteen gemetseld. Hoe dan ook moet het fronton aan de achterzijde stevig verankerd zijn geweest, maar daarvan zijn geen sporen meer aanwezig.

afb. 3 Werktekening door Tobias Snoep. Wit zijn de teruggevonden delen.

Het beeldhouwwerk van het timpaan is symmetrisch, dit in tegenstelling tot de indeling van de blokken natuursteen. Zo bevindt de linker hoorn des overvloeds zich niet in hetzelfde blok als het stadswapen, terwijl de rechter hoorn wel uit hetzelfde blok is gehakt. Dit deed de beeldhouwer vermoedelijk om het zeer dure blok hoogwaardige Bentheimer zandsteen zo goed mogelijk te benutten. De blokken zaten met doken aan elkaar, waarvan nog op verschillende plekken de gaten te zien zijn. De blokken zijn bij de sloop in 1874 duidelijk met koevoet en breekijzer op niet al te zachtzinnige wijze van elkaar losgebroken, met een reeks voor dit werktuig karakteristieke beschadigingen tot gevolg. Door de bolle vorm van het wapenschild en de voorover hellende stand ervan, was het wapen vanaf de straat, aan de overzijde van de Grimburgwal, uitstekend zichtbaar. Bij de herplaatsing van het schild op een lagere positie zal voor een iets kleinere helling gekozen moeten worden. Van een dergelijk gebold wapenschild met stadswapen bewaart het Stadsarchief (Splitgerber Atlas) nog een prent, die waarschijnlijk uit de tweede helft van de zeventiende eeuw dateert (afb. 5). Afgezien van de drie putti op deze voorstelling, is de gelijkenis treffend. Op een wat barokke wijze staken de kwabachtige ornamenten om het stadswapen aan de bovenzijde uit het fronton.

afb. 4 Dwarsdoorsnede van het beeldhouwwerk van het fronton (werktekening: Tobias Snoep)	afb. 5 Een prent uit de tweede helft van de zeventiende eeuw, met daarop een bol stadswapen, zoals ook bij het Herenlogement is toegepast (SAA)

Aangepaste poten en gehavende kroon

afb. 6 Het Herenlogement voor de afbraak in 1874 (uitsnede) (SAA)

Aan de grote leeuwenbeelden is duidelijk af te lezen dat ze in de loop van de tijd zijn aangepast aan hun nieuwe bestemming. Op de in 1874 gemaakte foto van het Herenlogement valt op dat de poot van de rechter leeuw ver naar voren steekt (afb. 6). Deze poot is nu meer onder de leeuw geplaatst (afb. 7). Bij het opnieuw bevestigen van de poten van beide leeuwen, zijn deze vermoedelijk ook nog eens omgewisseld. Dit kan gebeurd zijn bij de plaatsing van de leeuwenbeelden ter weerszijden van de toenmalige tuiningang van het Stedelijk Museum aan de kant van het Museumplein. Uit een foto uit 1916 valt op te maken dat deze wijziging toen al was aangebracht (afb. 8). Waarschijnlijk heeft het Stedelijk Museum de poten laten aanpassen voor de plaatsing op het voetstuk, waarop ze trouwens nog steeds staan. De huidige aanhechting van de poten aan de leeuwen oogt echter niet erg fraai.

afb. 7 De afgebroken en meer naar achteren aangeheelde voorpoot van de rechter leeuw.	afb. 8 Detailfoto uit tijdschrift Het Prinsesje (1916) met de leeuwen bij de tuiningang van het Stedelijk Museum (coll. Chris Smeenk)

De kop en het lichaam van de leeuwen zijn aparte onderdelen. Een dook (ijzeren verbindingsstuk) verbindt deze delen. Nu de leeuwen horizontaal liggen, loopt de las tussen deze delen schuin. In de oorspronkelijke stand van de leeuwen op de hellende lijsten van het fronton liep deze las nagenoeg horizontaal.
Door het hoge dak van het Herenlogement was het beeldhouwwerk op het fronton niet van de achterkant te zien. Toch hield de beeldhouwer wel rekening met het zicht op dit half verborgen deel. Door de vanaf de straat vrijwel onzichtbare grovere afwerking zijn de leeuwen aan de zijkanten misschien wat minder interessant, maar ze zijn eveneens tot in de kleinste details gemodelleerd. Ook de diamantkoppen en parellijsten op de keizerskroon zijn aan de achterkant bijna net zo jn afgewerkt als aan de voorzijde; er ontbreken slechts een of twee pareltjes. De bolvorm van de kroon was aan de voorkant helemaal glad, terwijl achter nog enkele bewerkingssporen zichtbaar zijn gelaten. De kroon stak net iets over de bovenrand van het timpaan uit. De beeldhouwer holde dit uitstekende gedeelte aan de onderzijde uit, waardoor hij de suggestie wekte dat de kroon hol was. Zelfs tot in deze nesses werkte hij de details uit, die vanwege de hoogte met het blote oog nauwelijks te zien waren.
De kroon is vooral door zijn laatste functie als slagboomsteun tamelijk gehavend. Zo ontbreekt de bol met het kruis op de kroon. Door de slagen van de slagboom was de kruin verbrijzeld. Ook de bloemen, parels en diamantkoppen liepen nogal wat beschadigingen op. Desondanks valt de bekwame hand van de meester erin te herkennen, vermoedelijk die van Pieter of Willem de Keyser, zonen van de beroemde Hendrick de Keyser.

Terugkeer naar de Grimburgwal?

Momenteel is een plan in de maak om het ensemble op enigerlei wijze terug te plaatsen aan de Grimburgwal, dichtbij hun oorspronkelijke standplaats. Daarmee komt een einde aan een lange zwerftocht van de onderdelen van dit verfijnde en hoogstaande beeldhouwwerk. De herplaatsing aan de Grimburgwal op een veel lagere positie dan de hoogverheven plaats op en in het fronton van het Herenlogement zal al deze bijzondere details veel beter dan ooit tevoren zichtbaar maken, ook die van de voorheen altijd verscholen achterzijde.

Gert Eijkelboom en Gerrit Vermeer

Eerder artikel:
[De omzwerving van de leeuwen van de Grimburgwal] (Binnenstad 278)

(Uit: Binnenstad 281, mei/jun. 2017)