Albert Boeken (1891-1951)

Amsterdamse Stoepen

In de reeks minimonografieën Amsterdam 1900 is aandacht besteed aan de generatie architecten die ongeveer in het midden van de negentiende eeuw het levenslicht zag, leeftijdgenoten van H.P. Berlage. Boeken behoort tot de generatie die het modernisme in de architectuur heeft geïntroduceerd (1880-1900): Walter Gropius, Le Corbusier en Mies van der Rohe, met als nakomertjes in Nederland C. van Eesteren (1897) en Mart Stam (1899).

Hij was een geboren Amsterdammer (Singel 108) en studeerde bouwkunde in Delft van 1909 tot 1916. Die studie maakte hem niet veel wijzer en ook de praktijk bij de Dienst der Publieke Werken van 1919 tot 1926 was teleurstellend. Boeken wilde niet alleen maar bouwen maar ook nadenken over architectuur. Het Bauhaus van Walter Gropius inspireerde hem en hij maakte in 1927 een principiële keuze voor het modernisme.
Het radicalisme van modernisten als Van Eesteren en Stam was in zijn ogen echter ook een keurslijf. Boeken had een hekel aan dogmatische opvattingen over architectuur. Veel werk was er niet tijdens de crisisjaren, maar hij kon zijn creativiteit kwijt in het Amsterdamse architectuurdebat. In 1932 ontstond Groep 32, min of meer toevallig op een zondagochtend, bij hem thuis in Nieuw Zuid, met weer een nieuwe generatie architecten, bijna twintig jaar jonger dan Boeken, waaronder talenten zoals Arthur Staal, Piet Zanstra en Auke Komter. Hij voelde zich ongemakkelijk in zijn rol als leider van dit jeugdige gezelschap, maar het lukte hem toch om school te maken met zijn eigenzinnige opvattingen over architectuur. Na de oorlog bleek al snel dat het radicale modernisme achterhaald was, terwijl de gematigde visie van Groep 32 toonaangevend werd in de Nederlandse architectuur van de jaren vijftig.
Boeken begreep heel goed dat architectuur voortdurend gemoderniseerd moet worden, maar het extremisme van de avant-garde stond hem tegen. Goede architectuur, zo redeneerde hij, was niet modern maar 'van alle tijden', het streven naar een radicale vormentaal had naar zijn mening geen zin. Een intelligent evenwicht tussen traditie en vernieuwing leek hem de belangrijkste opgave voor architecten. Historiserende architectuur beschouwde Boeken ook als een vergissing. Keizersgracht 664-668, de Javasche Bank uit 1939, deed hij af als 'te makkelijk'. Maar het is zeer de vraag of een betere oplossing denkbaar was. De binnenstad van Amsterdam stelt hoge eisen, vooral wat betreft de detaillering, en de Javasche Bank voldeed aan die eisen.
Boeken was opgegroeid in het historische Amsterdam en had na zijn vertrek bij de Dienst der Publieke Werken een kantoor aan de Keizersgracht. In zijn jeugd bestond de wereld van Jacob Olie nog, de prenten van L.W.R. Wenckebach waren voor hem bekende stadsgezichten. Hij maakte zich zorgen over de vernieuwing van de oude binnenstad maar was geen principiële tegenstander van nieuwbouw. Toen eind jaren dertig een felle discussie werd gevoerd over dat probleem pleitte Boeken voor een restrictief stedenbouwkundig beleid, om voortgaande schaalvergroting te voorkomen, maar hij beschouwde het terugplaatsen van oude toppen op nieuwbouw als een bedenkelijke noodoplossing.
Afgezien van restauraties heeft Boeken zelf niet gebouwd in de binnenstad, maar een niet uitgevoerd ontwerp voor een kantoorgebouw aan de Prins Hendrikkade uit de oorlogsjaren doet toch sterk denken aan de Javasche Bank. Het was ondoenlijk om met respect voor het stadsbeeld iets beters te ontwerpen, hoewel Keizersgracht 11 uit 1939, van J.M. van Hardeveld, laat zien dat andere architectuur, zij het ook in historiserende trant, tot de mogelijkheden behoorde.

Oude Schans 15	Nieuwe Herengracht 103

Kort voor zijn dood in 1951 publiceerde Boeken Amsterdamse Stoepen, het resultaat van 'omzwervingen door oud Amsterdam'. Daarbij fotografeerde hij details, met het oog van een ontwerper, ambachtelijke detaillering die in de moderne architectuur al vrijwel verdwenen was. Tegelijkertijd verscheen een lang artikel van zijn hand in het tijdschrift Forum over vijftig jaar bouwen, 1900-1950. De naoorlogse architectuur, die nog in de kinderschoenen stond, stemde hem niet pessimistisch, Groep 32 werd in het artikel niet genoemd, maar het compromis tussen traditie en vernieuwing dat hij altijd had nagestreefd, vormt de leidende gedachte. Amsterdamse Stoepen herinnert aan de stad van zijn jeugd, als een requiem, die tussen 1900 en 1950 sterk was veranderd. Boeken kon toen niet bevroeden dat Geurt Brinkgreve enkele jaren later zou beginnen met zijn succesvolle strijd voor het behoud van de binnenstad. In 1950 leek het alsof de dagen van het historische Amsterdam geteld waren.
Amsterdamse Stoepen doet in veel opzichten denken aan Amsterdamsche Huizen, dat D.F. Slothouwer in 1928 had gepubliceerd. Maar er is toch een wezenlijk verschil. Slothouwer beeldt gevels af, een architectuurhistorisch overzicht dat de wandelaar niet ervaart. Terwijl Boeken juist stil staat bij de details, de stoepen die toen het beeld van de grachtengordel bepaalden. In die tijd waren er nog maar weinig auto's, de iepziekte had Amsterdam nog niet bereikt. Hij heeft de grachten nog in hun volle glorie gezien.

Dankzij Geurt Brinkgreve en de monumentenzorg resteert er nog veel van dat beeld. Maar de wereld van Albert Boeken is toch verdwenen. Veel stoepen die hij heeft gefotografeerd bestaan nog, maar niets is zo vergankelijk als een stemming. De stad verandert nu snel in een pretpark en zelfs de meest eenvoudige Jordanese huisjes zijn verbouwd tot modieuze appartementen. Boeken zou zijn ogen niet geloven, de 'omzwervingen door oud Amsterdam' die hij maakte, toen het nog stil was langs de grachten, behoren inmiddels tot een ver verleden.

Vincent van Rossem

Foto's: Wim Ruigrok

Manfred Bock (red), Van het Nieuwe Bouwen naar een Nieuwe Architectuur. Groep 32. Ontwerpen, gebouwen, stedebouwkundige plannen 1925-1945, Den Haag 1983.
Ir. A. Boeken, Amsterdamse Stoepen, Amsterdam 1950.

(Uit: Binnenstad 276, mei/juni 2016)