Herstel laatste vleugelgebouw Oostertoegang?

Na een jarenlange strijd met de gemeente Amsterdam besluit het Rijk in 1869 tot de aanleg van een doorgaande spoorlijn dwars door de Amsterdamse haven. Van 1872 tot 1877 worden drie kunstmatige eilanden aangeplempt: het Westelijke Stationseiland, het Stationseiland en het Oosterdokseiland. Door te kiezen voor drie eilanden in plaats van één, kon de scheepvaart onbelemmerd onder het spoor doorvaren, van het IJ naar de stad en vice versa. De gemeente Amsterdam had dit bedongen. Zo ontstonden aan de westzijde van het latere Centraal Station de toegang tot de Korte Prinsengracht en de Westertoegang, en aan de oostkant de Oostertoegang.

De aanleg van de Oostertoegang, de onderdoorgang onder de spoorlijn ten oosten van het te bouwen Centraal Station, gezien vanuit het zuiden (foto Pieter Oosterhuis, 1877, coll. A.M.J. Hendrichs, SAA)

In 1874 werd de bouw van de Oostertoegang aanbesteed. (1) De landhoofden en de vleugelgebouwen werden in Oud-Hollandse stijl ontworpen door A.L. van Gendt. De Rijksoverheid won indertijd advies in bij Eugen Gugel, hoogleraar bouwkunst in Delft, met de vraag of de ontwerpen van Van Gendt voor de doorgangen wel bij Pierre Cuypers' ontwerp voor het Centraal Station pasten. Gugel concludeerde dat er voldoende overeenstemming was tussen de verschillende kunstwerken. Men kan zich afvragen of deze combinatie van stijlen uiteindelijk geslaagd te noemen valt, maar niettemin worden de door Van Gendt ontworpen landhoofden en vleugelgebouwen van een hoge cultuurhistorische waarde geacht en zijn deze door de ontwerpgeschiedenis onlosmakelijk met het Centraal Station verbonden.
De bouw van de landhoofden en de pijlers van de Oostertoegang werd in 1876 afgerond. Dat is goed te zien op een foto van Pieter Oosterhuis van mei 1877: de vleugelgebouwen zijn gereed, de versieringen zijn aangebracht en ook de acht leeuwenbeelden (2) staan op hun plaats. (3) Het aanplempen van het Stationseiland is dan nog in volle gang; het Centraal Station zou pas jaren later worden gebouwd (1881-1889).
In een beschrijving van het bureau Monumenten en Archeologie worden de landhoofden als volgt beschreven: 'Het baksteen metselwerk is afgewisseld met natuursteenlagen, die als banden doorlopen over de pijlers met consoles. Boven de rondboogingangen zijn twee fantasiepilasters in het bovenlicht geplaatst en een eigentijdse variant op de bekronende cartouche. Het muurwerk wordt gegrensd door een natuurstenen fries met consoles en velden met verdiepte cirkels, en afgesloten door een geproleerde kroonlijst met eigentijds bladreliëf in het midden. Bovenlangs is een balustrade opgetrokken met door zuiltjes gevormde tweelichten. Ter hoogte van de brede muurdammen aan weerszijden van de ingangen zijn schilddragende leeuwen geplaatst'. (4)

In 1966 is ten zuiden van de bestaande spoorbruggen een nieuwe betonnen brug aangelegd, die het Centraal Station verbindt met het nieuwe postkantoor op het Oosterdokseiland. Om een strak en samenhangend modernistisch geheel te krijgen, wordt de nieuwe brug in diezelfde stijl ontworpen als het postkantoor van P.J. Elling en B. Merckelbach (1962-1968). Hierbij worden de twee nog originele vleugelgebouwen van de Oostertoegang in 1967 weggewerkt achter beton. De vier leeuwenbeelden die zich hier bevonden, kwamen in 1972 in het Beatrixpark terecht.
In 2004 wordt een betonnen volume op de zuidoosthoek van de Oostertoegang gesloopt om de Oosterdoksstraat te kunnen aanleggen. Tijdens de sloop wordt stadsarcheoloog Gawronski gewaarschuwd. Hij constateerde dat achter de betonnen bekleding een intact onderdeel van het bruggenhoofd uit de eerste bouwgeschiedenis van de stationseilanden schuilgaat. (5) Maar dan is het al te laat, de sloop is reeds te ver gevorderd. Zo verdwijnt het op één na laatste vleugelgebouw van Van Gendt.
In 2014 maakte het BMA een cultuurhistorische verkenning van het Oosterdokseiland Noord. Over de zuidwesthoek van de Oostertoegang wordt opgemerkt dat '… de keermuren en (het restant) van het zuidelijk vleugelgebouw van bijzonder belang (zijn) als herkenbaar restant van de grote infrastructurele werken uit het vierde kwart van de negentiende eeuw die het aanzicht van Amsterdam voorgoed zouden veranderen. Zij vormen cultuurhistorisch gezien één geheel met het station'. (6)
Op de zuidwesthoek van de Oostertoegang staat nog steeds eenzelfde betonnen volume als dat wat in 2004 op de zuidoosthoek werd gesloopt. Daar bovenop staat een bouwkeet, 'het Kasteel'. Niemand lijkt oog te hebben voor dit hoekje van het Stationsplein. De locatie is sterk verwaarloosd. Achter de betonnen platen bevindt zich waarschijnlijk een nog origineel zandstenen vleugelgebouw uit 1876. Het bouwwerk zou opgeknapt kunnen worden, maar Stadsontwikkeling heeft dit onderdeel om budgettaire redenen uit haar programma geschrapt en in de meerjarenplannen van de NS/ProRail komt het gebouw in het geheel niet voor. Het Genootschap Leeuwen van het Centraal Station beijvert zich echter voor de restauratie ervan. Twee leeuwenbeelden uit het Beatrixpark zouden dan naar hun oorspronkelijke plek kunnen terugkeren. Het Genootschap wordt in dat streven gesteund door verschillende monumentenorganisaties.

Willem van Baarsen en Henk Dijkman

Voetnoten:
(1) Bestek 569: Aanleg fundering Wester/Oostertoegang, en bestek 593: Bouw landhoofden/brugpijlers toegangen, Staatsspoorwegen 29-01-1874, resp. 03-12-1874.
(2) Op de Wester- en Oostertoegang samen bevonden zich in totaal 16 leeuwenbeelden. Het Genootschap Leeuwen CS heeft al deze beelden kunnen traceren. Dankzij een oproep van het tv-programma Landinwaarts is onlangs het laatste beeld teruggevonden. Een enigszins hilarische vondst, omdat het beeld, dat als mascotte dient van een voetbalvereniging in Velsen-Noord, die ook wel de 'Blauwe Leeuwen' wordt genoemd, knalblauw is geschilderd. De toegang tot de Korte Prinsengracht, eveneens ontworpen door Van Gendt, kende nog eens zes leeuwenbeelden. Deze zijn van een iets kleiner formaat. Van deze zes is er slechts één bij het Genootschap bekend. Zie www.leeuwencs.nl
(3) Foto Pieter Oosterhuis van Oostertoegang 11-03-1877, Stadsarchief Amsterdam 010017000028.
(4) Jos Smit, Landhoofden van de spoorlijn bij Centraal Station ontdekt, BMA d.d. 02-06-2004.
(5) Oratie Jerzy Gawronski d.d. 19 mei 2009.
(6) Cultuurhistorische verkenning Oosterdokseiland Noord, D 14-0001, Amsterdam (BMA) januari 2014.

(Uit: Binnenstad 274, januari/februari 2016)