Amsterdamse gevelstenen

FRIDERICUS.D.III.KOONING.VAN.PRUYSEN (beeltenis weggehakt)

Runstraat 4

Uit de uitgiftekaarten van de nieuw gerooide erven aan de Runstraat tussen de Keizersgracht en Prinsengracht blijkt dat ene Lambert Lambertsz, van beroep verver, hier tussen 1615 en 1617 een groot aantal erven kocht. Enkele jaren later, in 1621, neemt de metselaar Hendrick Tomasz het erf op de noordhoek van de Runstraat en Keizersgracht over.

Vóór restauratie	Na restauratie

In de omschrijving staat: "een hoekerf, getekend met nr. 40, gelegen op de hoek van de Runstraat en de Keizersgracht, breed 16 voet en lang 50 voet". Deze maten blijken later foutief te zijn en worden veranderd in 20 x 70 voet (ruim 5,50 x 19,80 m).
Op dit lange hoekerf werd volgens de Geschied-bouwkundige beschrijvingen etc. van E. van Houten bij het Grachtenboek van Caspar Philips, in 1625 het ondiepe Keizersgracht 400 gebouwd en daarachter, in de Runstraat, de huidige nrs. 2 en 4. Na enkele niet erg duidelijke overdrachten en verervingen heeft Ary Rid in 1758 voor 1335 guldens het pand nr. 4 gekocht. Zijn beroep is timmerman. Uit het Register van nieuw getimmerde huizen blijkt dat Ary Rid het pand direct na aankoop heeft vernieuwd. Hij heeft toen ook de gevelsteen met de beeltenis van de Koning van Pruisen laten aanbrengen, want als hij het pand in 1761 verkoopt – de prijs is dan intussen 5300 guldens – wordt ‘de Koning van Pruijsen’ in de gevel expliciet genoemd. Nieuwe eigenaar wordt Hendrik Hekking, destillateur uit het Duitse Bockholt, die in 1738 was getrouwd met de Amsterdamse Johanna Lustelink. Na het overlijden van Hendrik Hekking, verkoopt de gemachtigde van Johanna Lustelink het pand in 1778 voor de niet geringe prijs van '7000 guldens contant' aan de meester-loodgieter Johannes Kool. Ook hier wordt 'de Koning van Pruisen in de gevel' vermeld. Als de weduwe van Johannes Kool het pand in 1794 verkoopt, wordt 'de Koning van Pruissen' opnieuw genoemd. Voor een bedrag van 5450 guldens wordt de uit Dokkum afkomstige metselaar Claes Veldhuijs de nieuwe eigenaar.
Het ligt voor de hand om te veronderstellen dat deze laatste als metselaar wist om te gaan met hamer en beitel, en de beeltenis van de Pruisische koning heeft weggehakt. In 1795 werden in Holland immers de Fransen binnengehaald en kwam er een einde aan het Stadhouderlijk bewind; 'Vivat Oranje' maakte plaats voor 'Vrijheid, Gelijkheid en Broederschap'. Alle representanten van het 'Ancien Regime' stonden in een kwaad daglicht en bovendien was Frederik een kleinzoon van Frederik-Hendrik van Oranje-Nassau en Amalia van Solms.

De gevelsteen

Gezien de teksten, 'FREDERICUS.D.III' op de bovenrand en 'KOONING.VAN.PRUYSEN' op de onderrand, stelde de gevelsteen een portret voor van Frederik van Hohenzollern (1657-1713), die van 1688 tot zijn dood als Frederik III, keurvorst van Brandenburg bekend stond. Hij was tevens hertog van Pruisen, een titel die in 1701 verheven werd tot koning. Vanaf dat moment stond hij ook bekend als koning Frederik I.
Wat Ary Rid bezielde om in 1758 juist deze beeltenis in zijn nieuw gebouwde huis te laten aanbrengen zal wel een raadsel blijven. De beeldhouwer van de gevelsteen zal ongetwijfeld een portretgravure als voorbeeld hebben gebruikt, maar deze is nog niet gevonden. Bij de restauratie van de steen door Wil Abels, in opdracht van Stadsherstel in 2009, zijn eerst de dikke verflagen verwijderd in de hoop iets van een duidelijke contour van de weggehakte beeltenis terug te vinden. Op sommige plaatsen kwam wel een verschil tussen het fond en het weggehakte gedeelte tevoorschijn, maar dit was zo miniem dat er niet uit op te maken valt of de beeltenis 'en profiel' of 'aanziend' is geweest. Er is gekozen voor een voorzichtige accentuering van het vermoedelijk weggehakte gedeelte door dit met een iets donkerder kleur Bentheim in te vullen. Opvallend aan de gevelsteen zijn de zijvoluten in een rijke rococo-ornamentering met de voor die tijd zo kenmerkende schulpranden.

Onno Boers, met dank aan Hans Brandenburg voor het huisonderzoek

Foto’s: Frank Lucas

(Uit: Binnenstad 271, juli/augustus 2015)