H.P. Berlage (1856-1934)

Aan alles komt een eind, ook aan de rubriek 1900. Het idee was om eens enige aandacht te besteden aan de architecten die het moderne Amsterdam echt gebouwd hebben. Niet de grote namen maar eenvoudig opgeleide ambachtslieden die gewoon hun werk deden. De meest getalenteerde ontwerpers uit deze categorie zijn besproken, maar de lijst ontwerpende metselaars, timmerlui en aannemers is bijna onafzienbaar.
H.P. Berlage, Herengracht 115

Pas na de Tweede Wereldoorlog kwam definitief een einde aan het traditionele bouwen, toen kregen de Delftse wijsneuzen hun zin en verdween de kennis van de historische Amsterdamse architectuur als sneeuw voor de zon. Het Bureau Monumentenzorg heeft die kennis vervolgens met heel veel moeite moeten reconstrueren, dat was in feite het levenswerk van H.J. Zantkuijl.

Het genie

Net als de kunstgeschiedenis lijdt de architectuurgeschiedenis aan een geniecultus. Berlage hoort niet thuis in deze rubriek want hij was een genie. Zijn beursgebouw, geopend in 1903, vormde het begin van een nieuw tijdperk, zo wil de canon. Maar zijn Amsterdamse werk is in feite heel representatief voor de rubriek Amsterdam 1900, zij het bovengemiddeld goed. Ook qua leeftijd past hij goed in het gezelschap. De Beurs was in velerlei opzicht nog een negentiende-eeuws gebouw. Zijn modernistische bewonderaars koesterden in de jaren twintig een heel abstracte liefde voor Berlage, maar hij had weinig begrip voor hun werk – misschien was dat de klassieke generatiekloof tussen de vader en zijn zonen. Zelfs het laatste meesterwerk van Berlage, het Haags Gemeentemuseum, onvoltooid bij zijn dood, heeft nog veel gemeen met de grote musea van zijn leermeesters, Carl Friedrich Schinkel, Gottfried Semper en P.J.H. Cuypers. Bovendien kwam hij niet ter wereld als genie; het beursgebouw werd voorafgegaan door een reeks wonderlijke experimenten die laten zien dat ook Berlage, zij het erg deftig opgeleid in Zürich, waar Semper de toon had gezet, zoekende was naar de toekomst van de bouwkunst. Aan die zoektocht kwam ook na de Beurs geen einde, dat maakt zijn werk zo boeiend, de eenvormigheid van het latere modernisme zou voor hem een schrikbeeld zijn geweest.

Berlage vóór de Beurs

Het gebouw van Focke & Melzer uit 1886, op de hoek van de Kalverstraat en het Spui, zal niet veel mensen direct aan de grote meester doen denken. Herengracht 115, voor de firma Van Kerkhoven & Co, was evenmin wereldschokkend in 1890. Egelantiersgracht 17, uit 1891, een heel braaf huisje in de stijl van de Hollandse neorenaissance, onderscheidt zich in niets. Pas drie jaar later kwam het kantoorgebouw voor ‘De Algemeene’ aan het Damrak gereed. Daarmee maakte Berlage indruk op de vakwereld, de architectuur was origineel, maar ook niet veel meer dan een gewaagd experiment. Het gebouw is helaas verdwenen maar wie een indruk wil krijgen moet eens naar het bankgebouw van Posthumus Meyjes senior uit 1900 gaan kijken, Herengracht 179-189. Kort daarna volgde ‘De Nederlanden van 1845’ op het Muntplein, tussen de Kalverstraat en het Rokin. Ook sprookjesachtig, zoals het gebouw van ‘De Algemeene’, maar toch geheel anders, uitgevoerd in baksteen en nog veel schilderachtiger. Berlage heeft dit ontwerp in 1911 verbouwd, waarbij het oorspronkelijk zo boeiende silhouet is verdwenen. Gelukkig zijn de schitterende contouren van de noordgevel van de Beurs wel behouden gebleven, bijna een kleine middeleeuwse stad. Niet veel mensen weten dat ook Raadhuisstraat 30-32 van Berlage is. Een wonderlijk ontwerp uit 1897, dat, uitgevoerd in natuursteen, weer wat aan ‘De Algemeene’ doet denken, maar dan in een uiterst sobere vorm. Het sluit mooi aan op het veel oudere huis De Zon aan de Herengracht.

Architectuurgeschiedenis

In 1897 werkte Berlage al aan de Beurs, waarbij hij zijn prijsvraagontwerp uit 1884-1885 in enkele fasen transformeerde tot het gebouw dat wereldberoemd zou worden. Daarbij verdween de historiserende decoratie om plaats te maken voor de streng zakelijke vormentaal die een inspiratiebron werd voor de internationale avant-garde van de jaren twintig. Maar Berlage zelf was geen functionalist, het latere werk in Amsterdam laat zien dat zelfs de volkswoningbouw voor hem meer betekende dan een willekeurige verzameling etagewoningen. Ook zijn visie op de stedenbouw was bepaald niet louter rationeel: hij hechtte sterk aan de traditionele stedelijke ruimte, zoals Amsterdam-Zuid zo prachtig laat zien.

In de inleiding bij deze rubriek, in 2007, was sprake van ‘nieuw maar toch traditioneel’. Een flink aantal architecten is de revue gepasseerd, de een wat meer getalenteerd dan de ander, maar in wezen was hun werk eigenlijk meer traditioneel dan nieuw. Men bouwde nog steeds met de bouwmaterialen van weleer en de detaillering, hoe strak en sober soms ook, behield haar ambachtelijke kwaliteit. Wel werden de kantoorgebouwen steeds groter, een ontwikkeling die ook al voor de Tweede Wereldoorlog velen zorgen baarde. Na 1950 is het definitief misgegaan. Het dwaze beleid van cityvorming, de modernistische waanideeën van architecten en de blinde sloopdrift van de stadsvernieuwers hebben geen vooruitgang gebracht maar wel grote schade aangericht. Misschien moeten we constateren dat Berlage met grote precisie heeft gedemonstreerd tot welk punt de bouwkunst gemoderniseerd kan worden zonder fatale gevolgen voor de historische stad. Architectuurhistorici hebben daar tot op heden niet erg serieus over nagedacht. De opvattingen van de wonderkinderen die in 1928 de CIAM hebben opgericht, gelden in feite nog altijd als de ultieme waarheid. Een meer genuanceerd beeld zou welkom zijn. Het gaat niet echt om een onoverbrugbare kloof. Het is mij een raadsel waarom ‘fuck the context’ voor ontwerpers zo’n opwindende gedachte is.

Vincent van Rossem

Manfred Bock, Jet Collee, Hester Coucke, H.P. Berlage en Amsterdam, Amsterdam (Meulenhoff/ARCAM) 1987.

Vorige aflevering: Hendrik Leguyt (1840-1907) (Binnenstad 259)
Extra aflevering: Eduard Cuypers (1859-1927) (Binnenstad 269)

[Amsterdam 1900]

(Uit: Binnenstad 264, mei/juni 2014)

Door in te loggen, kunt u ondermeer uw gegevens beheren. Alleen leden hebben een inlogaccount.

Reacties

Er zijn momenteel nog geen reacties op dit artikel.

Alleen als u bent ingelogd, kunt u een reactie plaatsen.