Boekbespreking

Kaarten van Amsterdam. Deel I en II

In 1934 verscheen d’Ailly’s ‘Catalogus van Amsterdamsche Plattegronden’, een overzicht van alle toen bekende overzichtskaarten van Amsterdam, dat wil zeggen van plattegronden waarop Amsterdam in zijn geheel is afgebeeld. Omdat er in tussentijd veel nieuwe kaarten zijn ontdekt en de kennis over de stad en de kaarten bovendien sterk is toegenomen, was een herziening hiervan broodnodig. Sociaal geograaf en cartograaf Marc Hameleers, die als conservator aan het Stadsarchief Amsterdam is verbonden, heeft nu een nieuw overzicht samengesteld: ‘Kaarten van Amsterdam’. Het boek bestaat uit twee kloeke delen, respectievelijk over de perioden 1538-1865 en 1866-2012. Het tweede deel was al in 2002 verschenen, maar dit deel is thans grondig herzien en aangevuld.

Antoine Everard d’Ailly koos er destijds voor om alle kaarten, ook varianten, te nummeren. Marc Hameleers vat verschillende versies van dezelfde kaart chronologisch samen onder één catalogusnummer, waardoor de indeling overzichtelijker en systematischer wordt en het gemakkelijker is tekst en uitleg te geven over de kaarten, en in het bijzonder over de ontwikkeling van een bepaalde kaart. Gelukkig bevat de catalogus achterin een overzichtelijke tabel met de correspondentie met de nummers van d’Ailly. De eerste kaart betreft het bekende schilderij van Cornelis Anthonisz. uit 1538, te bewonderen in het Amsterdam Museum. De laatste – heel actueel – is de kaart van Amsterdam in zeven stadsdelen, uitgegeven door de gemeente in 2011. Daartussen passeert een bonte stoet van veelsoortige kaarten, in totaal zo’n veertienhonderd stuks, geordend onder 455 catalogusnummers. Een verstandige keuze, al zullen sommigen daardoor een bepaalde kaart niet meer kunnen vinden. Dit bleek bijvoorbeeld uit de recensie in De Volkskrant waarin werd opgemerkt dat de beruchte ‘Stippenkaart’ uit 1941 ten onrechte niet in de catalogus voorkomt. Onjuist! Aangezien de kaart de vijfde uitgave is van de kaart van Publieke Werken uit 1936, staat het overzicht van de verspreiding van de joodse bevolking aldaar genoemd.

Presentatie en propaganda van de stad

Balthasar Florisz van Berckenrode, Kaart van Amsterdam, 1625. Eén van de mooiste plattegronden van Amsterdam vanwege het formaat, de nauwkeurigheid en de gedetailleerdheid.

Met Rome en Venetië is Amsterdam één van de meest in beeld gebrachte steden van Europa. De stadsplattegrond had in de zeventiende en achttiende eeuw niet louter, zoals vandaag de dag, als doel het zo overzichtelijk mogelijk beschrijven van de topografische indeling van de stad in straten, pleinen en grachten, maar vervulde ook een functie voor de propaganda van de stad. De kaarten zijn vaak prachtig versierd, aangekleed met zaken die je op een moderne kaart zelden tegenkomt, en stralen uit dat men trots is op de groei van de handelsstad. De haven vol handelsschepen ligt niet toevallig altijd op de voorgrond, dat wil zeggen aan de onderzijde van de kaart. Op moderne kaarten bevindt het noorden zich altijd boven, maar dat kwam de presentatie van de stad niet ten goede. Vaak gaat het ook om wandkaarten, die ter decoratie aan de muur werden gehangen – iets wat we weten uit schilderijen van interieurs. De plattegronden en vogelvluchtperspectieven vertegenwoordigen daarmee een genre op zichzelf. Het moderne onderscheid tussen schilderijen als kunst en kaarten als topografische informatiebron kende de zeventiende-eeuwse beschouwer kende niet.
Historische kaarten brengen dus geen kennis over ‘op neutrale wijze’, iets wat belangrijk is om te beseffen wanneer men deze gebruikt als bron voor informatie. Een goed voorbeeld hiervan is wellicht mijn favoriet, de meest gedetailleerde stadsplattegrond van Amsterdam ooit gemaakt: die van Balthasar Florisz. van Berckenrode uit 1625. Hameleers bespreekt onder catalogusnummer 25 niet alleen de eerste uitgave van 1625, maar ook de tweede en derde uitgave uit 1647-1657. De kaart bestaat uit negen bladen die aan elkaar gemonteerd een omvang hebben van 1,38 bij 1,64 meter, net iets groter dan het schilderij van Cornelis Anthonisz. en duidelijk daarop geïnspireerd. In tegenstelling tot Cornelis Anthonisz. is deze plattegrond niet perspectivisch vertekend; de stad wordt recht van boven getoond, zodat de afstanden onderling met elkaar vergelijkbaar zijn. De huizen zijn echter wel in ‘opstand’ getekend, waardoor toch de indruk van een vogelvlucht ontstaat. Dit realisme wordt nog vergroot door de stoffering met objecten als bomen langs de grachten en schepen in het water. Vooral de handelsschepen met bolle zeilen in het IJ dragen belangrijk bij aan de propagandistische functie van de afbeelding. Bovendien is de kaart versierd met twee stadswapens, een titeldecoratie met de riviergoden IJ en Amstel en, last but not least, een stadsprofiel in de linker-bovenhoek; het is een allegorische lofzang op Amsterdam en haar nieuw verworven positie als belangrijke Europese handelsstad. De buitengewone detaillering blijkt onder meer uit het feit dat alle huizen individueel getekend zijn en er veel aandacht besteed is aan onderdelen als stoepen. Ook zijn niet alleen de bomen, maar zelfs de boombeschermers – de houten bekistingen rondom de stammen - ingetekend! Deze kaart is zo gedetailleerd dat hij vaak wordt gebruikt bij bouwhistorisch onderzoek; er zijn weinig fouten bekend.

Voltooiing van de 17de-eeuwse stadsuitbreiding

Kaart van Amsterdam die een variant toont voor de voltooiing van de 17de-eeuwse stadsuitleg, zoals die uiteindelijk niet is gerealiseerd, anoniem, ca. 1625 (Stadsarchief Amsterdam)

Bij het doorbladeren van de boeken werd mijn aandacht ook getrokken door de vele kaarten uit de interessante periode tussen de Derde en Vierde Uitleg, waarop reeds de contouren van de voltooiing van de zeventiende-eeuwse stadsuitbreiding rondom de gehele stad staan ingetekend (catalogusnummers 21, 22, 24, 29, 30, 32, 37, 38, 39, gedateerd tussen 1625 en 1657). En dan is er opeens het ontwerp van Daniel Stalpaert van 1662 waarin de opzet van een strikt-symmetrische stadswal is verlaten en niet voor 24 maar 26 bolwerken is gekozen. Ook is frappant dat de kaart van Janssonius uit 1657 nog het vermoedelijke ontwerp voor de stadswal uit 1610 hanteert, terwijl de aanleg van de Oostelijke Eilanden al is begonnen. Door de veel grotere opzet van de Oostelijke eilanden kon het oorspronkelijke plan niet meer worden uitgevoerd. Hamelaars vermeldt daar niets over, maar hij heeft wel een detail van het meest interessante deel van het tracé van de stadswal in het boek afgebeeld, namelijk van de Oostelijke Eilanden waarop Kattenburg al zichtbaar is, met vlak daarachter het laatste bolwerk van de niet zo uitgevoerde Vierde Uitleg.

Zo is er over elke van de 455 kaarten en hun diverse varianten veel te vertellen. De boeken bevatten ook vele plattegrond en die, mij althans, volkomen onbekend waren. Het schijnt dat sommige hiervan ook echt onbekend waren en op het laatste moment zijn toegevoegd, zodat de hele nummering moest worden gewijzigd – een heidense klus.
Het levenswerk van Marc Hameleers is onmisbaar voor elke serieuze liefhebber of onderzoeker van onze stad, niet alleen vanwege de goede beschrijvingen, maar alleen al om de prachtige afbeeldingen in kleur op tamelijk groot formaat. Bovendien is sinds d’Ailly niet zo’n compleet overzicht van de overzichtskaarten van Amsterdam verschenen. Deze boeken kunnen niet ontbreken in uw bibliotheek.

Walther Schoonenberg

Marc Hameleers. Kaarten van Amsterdam, in twee delen: I (1538-1865), en II (1866-2012), Amsterdam/Bussum (Stadsarchief Amsterdam/Thoth) 2013. Prijs: € 69,50 per deel

(Uit: Binnenstad 258, mei/jun. 2013)

Door in te loggen, kunt u ondermeer uw gegevens beheren. Alleen leden hebben een inlogaccount.

Reacties

Er zijn momenteel nog geen reacties op dit artikel.

Alleen als u bent ingelogd, kunt u een reactie plaatsen.