Amsterdamse gevelstenen

Gevelsteen met de heilige Ursula

Begijnhof 24

Na de grote stadsbranden van 1421 en 1452 werd de kapel op het Begijnhof, de tegenwoordige ‘Engelse Kerk’, vernieuwd en gewijd aan Maria, Johannes de Evangelist en de heilige Ursula. Het hoeft ons dan ook niet te verwonderen dat we deze heiligen op het Begijnhof aantreffen. Op nummer 24 is een gevelsteen met de beeltenis van de h. Ursula ingemetseld, op nummer 23 een steen met Johannes de Evangelist en in de top van nummer 27 bevindt zich een prachtige, in augustus 2009 door Wil Abels gepolychromeerde, frontonvulling met de gekroonde maagd Maria. (Zie: Begijnhof 27).
Gevelsteen van de h. Ursula, Begijnhof 24, vóór restauratie (foto: Pancras van der Vlist) Gevelsteen van de h. Ursula, Begijnhof 24, na restauratie (foto: Wim Ruigrok)

De fraaie beeltenis van de h. Ursula maakt ook deel uit van de toegangspoort in de Gedempte Begijnensloot. Zij siert daar de zestiende-eeuwse sluitsteen van het door architect A.J. Joling (1857-1934) in 1907 vernieuwde poortje. Boven de sluitsteen, die door sommige kenners aan de beeldhouwer Joost Jansz. Bilhamer wordt toegeschreven, is nog een fraai cartouche met het jaartal 1574 herplaatst. Het jaartal van de vernieuwing van de poort vinden wij terug in de bovendeurlatei: RENOV. ANNO 1907.
In hetzelfde jaar werd ook het poorthuis met de doorgang naar het Spui vernieuwd, eveneens naar plannen van architect Joling, met beeldhouwwerk van M.A.J. Hack. Ook hier treffen we weer, in laag reliëf, de h. Ursula aan met onder haar mantel een aantal maagden. Opvallend is dat in de halfronde bovenlijst van de poort het woord BAGIJNHOF staat i.p.v. het gebruikelijke BEGIJNHOF.

De gevelsteen van Begijnhof 24

Toeganspoortje tot het Begijnhof met sluitsteen van h. Ursula, Spui (foto: Wim Ruigrok) Toegangspoortje tot het Begijnhof met sluitsteen van h. Ursula, Gedempte Begijnensloot (foto: Wim Ruigrok)

Over de bouw- en bewoningsgeschiedenis van dit pand is weinig bekend. Ger van Dijk, auteur van het boekje Van Der Beghinelande tot Begijnhof, de geschiedenis van het Begijnhof van 1307 tot heden (2004) schrijft over dit pand: “Dit huis was een der eerste huizen dat door het Bestuur van het Begijnhof van de Begijnen werd gekocht. Het was tot 15 juli 1718 eigendom van het Begijntje Maria van Veen, die het had geërfd van haar oom, de kapelaan Harmen Cornelisz Jagt, die het op 4 september 1658 had aangekocht”.
De gevelsteen kunnen we, gezien de stijl van het beeldhouwwerk, dateren in het eerste kwart van de zeventiende eeuw. Het stelt de h. Ursula voor met onder de van haar gespreide armen afhangende mantel enkele van de ‘11.000’ maagden die met haar in Keulen werden vermoord.
Volgens de Legenda Aurea, een verzameling heiligenlevens uit het laatste kwart van de dertiende eeuw, door de Italiaanse dominicaan Jacopa da Varessa (1228-1298) gecompileerd en geredigeerd uit reeds bestaande en soms heel oude Latijnse legenden, is Ursula de dochter van de christelijke Engelse koning Dionatus. Zij werd door haar vader uitgehuwelijkt aan de heidense Engelse vorstenzoon Ethericus, maar ze weigerde te trouwen met een heiden en wilde haar maagdelijkheid bewaren. Samen met lotgenoten – volgens de legende ging het om 11.000 maagden – sloeg ze op de vlucht. Zij voer de Noordzee over, zeilde de Rijn op naar Bazel en reisde verder naar Rome, waar ze door Paus Cyriacus werd ontvangen. Op de terugreis viel de groep in Keulen in handen van de Hunnen. Omdat Ursula ook niet met hun leider wilde trouwen, werd ze samen met haar gevolg door pijlen doorboord. Paus Cyriacus die haar op de terugreis vergezelde, werd eveneens vermoord.

Sluitsteen van de h. Ursula in het toegangspoortje tot het Begijnhof op de Gedempte Begijnensloot, vóór restauratie (foto: Pancras van der Vlist) Sluitsteen in het toegangspoortje tot het Begijnhof op de Gedempte Begijnensloot, na Restauratie (foto: Wim Ruigrok)

Vermoedelijk berust het aantal van 11.000 op een foute interpretatie van de oorspronkelijke tekst. Daar stond XI M, waarbij de M als duizend is geïnterpreteerd, maar waarschijnlijker is dat deze letter was bedoeld als afkorting voor ‘martelaren’. 
De schilder Hans Memlinc, overleden 1494, heeft de Ursulalegende zeer realistisch uitgebeeld op het zogenaamde Ursula-schrijn, dat wordt bewaard in het Johannes-hospitaal in Gent.

In de loop van 2010 kon Wil Abels, na een uitvoerig kleuronderzoek, de sluitsteen van de poort aan de Gedempte Begijnensloot en het cartouche uit 1574 restaureren en polychromeren. Beide reliëfs hadden erg geleden van doorsijpelend vocht en algengroei.
De gevelsteen met de h. Ursula van Begijnhof 24 heeft hij in de loop van juli/augustus ook gereinigd en in kleur gezet.

Onno Boers

(Uit: Binnenstad 248, oktober 2011)

Door in te loggen, kunt u ondermeer uw gegevens beheren. Alleen leden hebben een inlogaccount.

Reacties

Er zijn momenteel nog geen reacties op dit artikel.

Alleen als u bent ingelogd, kunt u een reactie plaatsen.