Museum Het Grachtenhuis

Op 31 maart werd het nieuwe museum Het Grachtenhuis geopend. Het is gehuisvest in Herengracht 368, een fraai pand van Philips Vingboons, en laat bezoekers kennismaken met de totstandkoming van de zeventiende-eeuwse grachtengordel. Hoewel deze stadsuitbreiding op stedenbouwkundig en architectonisch gebied voor heel Europa een voorbeeld was, werd hier tot nog toe in geen enkel museum uitgebreid aandacht aan besteed. Met de toekenning van de Unesco-werelderfgoedstatus in augustus 2010, leek de tijd rijp om hier verandering in te brengen.

Het nieuwe museum op Herengracht 386, gezien over de Beulingsloot (foto: Lonneke Stulen)

Alleen het feit dat het gebouw is ontworpen door Philips Vingboons wekt natuurlijk al onze belangstelling. Het monumentale pand, met een voor Vingboons typische pilastergevel, is in 1663 gebouwd op een dubbel kavel en ligt precies in het verlengde van de Beulingsloot. De gevel heeft de loop der tijden redelijk ongeschonden doorstaan. De opvallendste wijziging is de vervanging van de dubbele stoep door een ingangspartij op souterrainniveau bij een verbouwing in 1874. Ongeveer een eeuw eerder had ook al een ingrijpende interne verbouwing plaatsgevonden, waarbij de tuinkamer was ontstaan en tevens een meer monumentaal trappenhuis naar de bovenverdiepingen werd aangebracht. Toen zijn waarschijnlijk ook de oorspronkelijke kruisvensters vervangen. De nieuwe tuinkamer is in 1776 voorzien van beschilderde behangsels: een geïdealiseerd Hollands landschap van Jurriaan Andriessen. De andere stijlkamers op de bel-etage hebben een negentiende-eeuws uiterlijk. Ter gelegenheid van de huisvesting van het nieuwe museum deze vertrekken vorig jaar gerestaureerd, waarbij de beschildering en stoffering zoveel mogelijk werden aangepast aan de neo-Lodewijk-XVI-betimmering van de verbouwing van 1874.

De bouw van grachtenhuizen in beeld gebracht (foto: Thomas Schlijper)

Maar hoe maak je een museum over het ontstaan van de grachtengordel als je verder eigenlijk geen collectie hebt? Hiertoe heeft men aan de hand van de geschiedenis van het eigen pand op de eerste verdieping een multimediapresentatie ingericht.
Eerst is in beeld gebracht hoe de stad aan het einde van de zestiende eeuw uit haar voegen dreigde te barsten. Door de blokkades van de Schelde en de val van Antwerpen in 1585 was Amsterdam steeds belangrijker geworden. Uit heel Europa kwamen handelaren naar Amsterdam en daarnaast gold de stad als vrijhaven voor politieke en godsdienstige vluchtelingen.
Het volgende vertrek is behangen met diverse reproducties van historische plattegronden van Amsterdam, waaraan we de ontwikkeling van de stad kunnen aflezen. Door een koptelefoon die bij het begin van de expositie is uitgereikt horen we de fictieve beraadslagingen van het stadsbestuur over de totstandkoming van de halvemaanvormige stadsuitbreiding. De nieuwe wijken en havens moesten goed te verdedigen zijn, maar men streefde eveneens naar een goede waterhuishouding en een plattegrond met regelmatige kavels. Toen de grond daadwerkelijk werd uitgegeven, kondigde het stadsbestuur speciale ‘keuren’ of wetten af, waarin werd vastgelegd aan welke eisen de bebouwing moest voldoen. Hierin was niet alleen geregeld hoeveel grond van een kavel bebouwd mocht worden, maar bijvoorbeeld ook dat de stoepen van de panden op dit deel van de Herengracht twee voet hoger mochten zijn dan in de rest van de stad.
De maquettes in de volgende kamer laten zien hoe de kavels werden bebouwd. Vanwege de slappe veenrond dienden alle gebouwen te worden onderheid. Onder het zingen van liederen, die een groep sjouwers tegelijk in beweging moesten brengen, werd een heiblok omhoog getrokken om de houten palen op de eerste zandlaag te funderen. Vervolgens maakte men een houtskelet, waarin de kozijnen werden geplaatst, voordat de muren daartussen werden opgemetseld.


Het 'levende poppenhuis' (foto: Thomas Schlijper)

Hoogtepunt van de presentatie is echter het ‘levende poppenhuis’. In navolging van de minutieuze gedetailleerde poppenhuizen in het Rijksmuseum is een model gemaakt van het eigen pand, waar men door de vensters naar binnen kan kijken om te zien wat zich in de loop der eeuwen hier heeft afgespeeld. Met behulp van ‘Pepper’s ghost-techniek’ komen de verschillende vertrekken tot leven. In de kamer met de beschilderde behangsels zien we bijvoorbeeld twee mannen in achttiende-eeuwse kostuums met stapels bankbiljetten schuiven. Het zijn John Adams en de bankier Jan Willink, die hier aan het einde van de achttiende eeuw woonde en het pand in Lodewijk XVI-stijl heeft laten verbouwen. John Adams klopte bij hem aan om geld te lenen voor de Onafhankelijkheidsstrijd van de Verenigde Staten en de opbouw van New York. Tegen de wanden van dit vertrek zijn tekeningen van Tim Killiam afgebeeld (zie: interview met Tim Killiam). Ook hier heeft men de interieurs en het leven achter de gevels in beeld gebracht, maar nu aan de hand van historische afbeeldingen: een salon van de sociëteit Felix Meritis, de strijkkamer van een weeshuis op de Herengracht, een 100 jaar oude badkamer, een showroom van Philips, etc.

De zaal met geschilderde behangsels van Jurriaan Andriessen (foto: Lonneke Stulen)

In de laatste ruimte staat een grote maquette van de huidige grachtengordel. Op grote wandpanelen daarachter komen de belangrijkste gebeurtenissen van de afgelopen vier eeuwen. De presentatie begint met een van de bekende schilderijen van Gerrit Berkheyde van de eerste huizen in de Grote bocht van de Herengracht, waarop het zonlicht fel door de nog onbebouwde kavels valt. Dan volgen de sympathieke dagboektekeningen van Christiaan Andriesssen - zoon van Jurriaan - die een inkijkje geven in het leven in Amsterdam aan het begin van de negentiende eeuw en de bekende foto’s van Jacob Olie. Maar ook minder mooie kanten van de geschiedenis zijn in beeld gebracht, zoals de sloppenwoningen en de werklozenopstand in de Jordaan, of de vrachtwagens van het verhuisbedrijf Puls, dat in de oorlog de Joodse woningen leeghaalde. We zien hoe de vracht- en groenteschuiten, die de grachten vroeger als vervoersweg gebruikten, inmiddels plaats hebben gemaakt voor rondvaartboten en pleziervaartuigen en hoe de grachten als het gevroren heeft door schaatsers worden bevolkt. We zien filmpjes van paarden en auto’s die te water zijn geraakt ... en de vuilophaalbootjes van de Stadsreiniging die in de gracht belande fietsen en andere rommel weer uit de grachten optakelen. We zien beelden van een optreden van de Beatles in Amsterdam, maar ook van Jonny Jordaan, van het carillon van de Westertoren en van ‘de trompetter in zijn notendop’, die de Watermusic van Händel speelt.

Maar het mooiste beeld in dit vertrek is misschien wel het uitzicht op de gracht, dat uitnodigt om zelf naar buiten te gaan en de echte stad te ontdekken.

Juliet Oldenburger

(Uit: Binnenstad 247, augustus 2011)

[Het Grachtenmuseum]