Boekbespreking

Amsterdam in 1597

Wat is er zo bijzonder aan het jaar 1597? Eigenlijk niets. De allereerste reis van Amsterdamse schepen naar de Oost werd met succes bekroond en de overlevenden van het vreselijke avontuur op Nova Zembla keerden terug in Amsterdam. De route om de Noord naar Azië bestond dus niet. De Hollanders moesten net als de Portugezen via Kaap de Goede Hoop zeilen. Toch lukt het de auteur, Gabri van Tussenbroek, om met deze gebeurtenissen een toekomstperspectief te schetsen dat anticipeert op de gloriejaren van de handelsmetropool aan de Amstel die nog moesten komen.

Beide expedities vormen een terugkerend thema in het boek. Zij bieden ook de mogelijkheid om in te gaan op de kennis die vereist was voor dergelijke reizen. Niet alleen kennis van de scheepsbouw en het vakmanschap van zeelui, maar vooral ook geografische kennis. Dit uitgesproken moderne fenomeen, de informatiemaatschappij, vormt eigenlijk het centrale thema in het boek. Maar gelukkig leidt dit niet tot onverteerbare abstracties. Integendeel, de informatiemaatschappij wordt belichaamd door een historische Amsterdammer, namelijk de uitgever en boekhandelaar Cornelis Claesz, woonachtig aan het Damrak. Hij is in feite de hoofdpersoon, die alle aspecten van het leven in die vreemde en toch zo bekende stad aan de Amstel ondergaat, om tegelijkertijd als moderne ondernemer het fundament te leggen voor een ware revolutie: het ontstaan van een burgerlijke samenleving. De andere hoofdpersoon is het weer. De twaalf hoofdstukken van het boek zijn genoemd naar de maanden van de kalender. Het verhaal begint in januari, in de winter, dan wordt het voorjaar en zomer, de dagen lengen, en tenslotte keert de winterse duisternis weer terug. Voor moderne mensen is dit misschien wel de meest onbegrijpelijke dimensie van de historische werkelijkheid. Het leven zonder elektrisch licht en centrale verwarming. De eindeloze werkdagen, wanneer het lang licht was. Het gebrek aan licht gedurende de wintermaanden. En dan was het niet alleen donker, maar ook koud. De kleine ijstijd van de zeventiende eeuw zou resulteren in vele fraai geschilderde ijsgezichten. Toch moet het vermaak op het ijs gepaard zijn gegaan met Spartaans afzien in de slecht geïsoleerde huizen die primitief verwarmd werden. De temperatuur in de bedstee zal vaak onder nul zijn geweest.

Met de hand gemaakt

Het Amsterdam van 1597 was in materieel opzicht nog een onvoorstelbaar primitieve samenleving. Elk gebruiksvoorwerp moest met de hand gemaakt worden door ambachtslieden. Simpele zaken als betaalbaar katoenen ondergoed waren helemaal niet te koop. Er was geen katoen. Van Tussenbroek is als bouwhistoricus gefascineerd door de pre-industriële wereld. De lange geschiedenis die begonnen was met de eerste gebruiksvoorwerpen in het stenen tijdperk liep in 1597 ten einde, maar niemand wist wat er komen ging. Amsterdam stond in 1597 op een kruispunt van historische ontwikkelingen. Het verhaal dat dit boek vertelt, wordt voortgedreven door de spanning tussen een oude wereld die gaat verdwijnen, het middeleeuwse Europa, en het ontstaan van een nieuwe wereldorde. De boeken die Cornelis Claesz verkocht en uitgaf preludeerden al op deze nieuwe wereld, een wereld die door kennis gedomineerd zou worden. Kennis die tenslotte resulteerde in de industriële revolutie, een doorbraak in het materiële bestaan.
Het meest opmerkelijke is wel dat Amsterdam een centrum werd waarin de meest geavanceerde ideeën op het gebied van maatschappijleer in de praktijk werden gebracht. Daarbij speelden de Hervorming en het ontstaan van de Republiek natuurlijk een essentiële rol. De protestantse burgers moesten de stad zelf besturen, zonder hulp van de Paus of andere traditionele wijsneuzen. Dat viel niet mee, maar zo ontstond gaandeweg het model voor een maatschappelijke orde die zou resulteren in algemeen kiesrecht.

Het wonder van Amsterdam

Van Tussenbroek beschrijft met verve hoe Amsterdammers in 1597 maand in maand uit worstelden met de meest elementaire problemen van het menselijk bestaan, maar tegelijkertijd zien we dat het stadsbestuur langzaam maar zeker gestalte gaf aan een moderne samenleving. De Hervorming bracht niet alleen een nieuw geloof, maar ook een geheel nieuwe attitude ten opzichte van het maatschappelijk leven. Protestanten zoals de boekhandelaar Claesz werkten dag en nacht, waren spaarzaam en investeerden hun inkomsten in nieuwe projecten die steeds ambitieuzer werden. Zo kwam er een einde aan het Ancien Regime. De Franse historicus Fernand Braudel heeft de stad gekarakteriseerd als een koekoeksei in het feodale Europa. Venetië en Florence hadden de ommekeer al voorbereid, maar het protestantse Amsterdam ontwikkelde zich kort na 1597 tot de eerste werkelijk moderne stad in Europa. Er heerste niet alleen vrijheid van godsdienst, maar ook vrijheid van denken. Claesz en zijn concurrenten in de stad konden boeken uitgeven die nergens anders mochten verschijnen. De wieg van het hedendaagse kapitalisme, met al zijn zegeningen en gebreken, stond aan het Damrak.

Tot lering en vermaak

Amsterdam in 1597 is ideale vakantielectuur. Wie in Griekenland op een terras in de schaduw van een enorme plataan zit te lezen, zal smullen van de bittere kou die in de eerste maanden van 1597 getrotseerd moest worden door Amsterdammers, waaronder velen die dakloos en straatarm waren. Claesz had het goed getroffen. Het boek is redactioneel tot in de puntjes verzorgd en de auteur heeft ons het gedoe met noten bespaard. Hij geeft achterin een uitvoerig literatuuroverzicht voor de leergierigen die zijn bronnen willen lezen. Het is populariserende geschiedschrijving in de beste zin van het woord. Dit boek is alleen voor analfabeten ontoegankelijk. En zelfs in 1597 konden al veel Amsterdammers lezen en schrijven.

Vincent van Rossem

Gabri van Tussenbroek, Amsterdam in 1597. Kroniek van een cruciaal jaar, Amsterdam 2009. Prijs: € 24,90.

(Uit: Binnenstad 240, juni 2010)