Amsterdamse gevelstenen

Begijnhof 27

Het is dan wel niet het hoogste huis op het Begijnhof – dat is het rechter buurpand – maar wel het huis met de meest weelderige achttiende-eeuwse klokgevel.

Begijnhof 27

Vanaf de met acanthusblad gedecoreerde aanzetstukken van de top rijzen rijkversierde zijvoluten omhoog die eindigen in een soort fantasiekapiteel in typische Lodewijk XIV-vorm. De gevel wordt afgesloten door een uiterst ingewikkeld vormgegeven fronton en bekroond door een enorme, vrijwel vrijstaande kroon. Tussen en onder al dit vormgeweld staat een bijna levensgrote Mariafiguur in hoogreliëf met kind aan de borst. Een golvend tekstlint met de tekst 'S.MARIA' sluit het geheel aan de onderzijde af.

In de zomer van 2009 stond het huis voor een schilderbeurt in de steigers en kon Wil Abels, op verzoek van de stichting Het Begijnhof, het beeldhouwwerk aan de top van dichtbij bekijken en onderzoeken. Bij verwijdering van de dikke bentheimkleurige verflaag kwamen diverse kleursporen te voorschijn aan de hand waarvan Abels het geheel in kleur heeft gezet. De immense kroon werd verguld evenals de maansikkel waar Maria bij nadere beschouwing op bleek te staan. Deze maansikkel, symbool van de kuisheid, was door dikke lagen verf vrijwel onzichtbaar geworden.

Zeker als de zon erop schijnt is het fronton nu weer een stralend en in het oog springend element geworden. Ook opvallend, maar minder in het oog springend, is de onbedekte linkerborst van Maria.

P.s. Tenslotte is het aardig om te vermelden dat dit Begijnhofpand twee keer op een Nederlandse postzegel is afgebeeld. Op de Zomerzegel 1975 van 80 cent staat een aanzicht van het gehele huis naar een tekening van R.J. Draijer en op een toeslagzegel uit 1996 is deze rijkversierde topgevel met een foto afgebeeld.

Twee zeventiende-eeuwse gevelstenen met eendjes in Oud-Zuid

Twee eenden

De website van de Vereniging Vrienden van Amsterdamse Gevelstenen was tot voor kort voornamelijk toegespitst op de resultaten van de bemoeienissen van de VVAG met Amsterdamse gevelstenen. Aan elke gerestaureerde steen is een artikeltje gewijd met foto's voor en na het herstel, eventueel aangevuld met gravures die als voorbeeld dienden en verwijzingen naar gerelateerde stenen. De website bevat ook een rubriek met 'verdwenen' stenen in de hoop dat deze exemplaren ooit weer eens boven water komen, en een rubriek met elders aangetroffen Amsterdamse exemplaren.

Daar we echter merkten dat veel bezoekers 'hun' steen op onze site misten, hebben we besloten een aanvullende inventarisatie te maken van alle Amsterdamse gevelstenen. Deze inventarisatie behelst dus niet alleen de 'oude' stenen van vόόr 1800, maar ook alle gevelstenen van na dat jaar tot op heden. Het begrip gevelsteen daarbij uitgebreid en ruim genomen.

Bij het inventariseren en fotograferen troffen Pancras van der Vlist en ondergetekende in de zijgevel van Olympiaplein 2 twee kleine gevelsteentjes aan met op elk een respectievelijk naar links en rechts zwemmende eend. De vrijstaande dubbele villa Olympiaplein 2-4 werd in 1929/1930 gebouwd naar ontwerp van Pieter Lodewijk Kramer (1881-1961) die we vooral kennen als typische Amsterdamse School-architect, o.a. in de Burgemeester Tellegenstraat, op het Henriette Ronnerplein en omgeving, en als ontwerper van talloze bruggen.

Bij het nader bekijken van de foto's van de twee gevelstenen kwamen we tot de conclusie dat deze in ieder geval niet uit de bouwtijd van de villa dateren, maar eerder als zeventiende-eeuws zijn aan te merken. Gebruikte Kramer, wellicht op verzoek van de opdrachtgever P. de Graaf, familie van Ir. W.A. de Graaf, toen directeur van Publieke Werken, deze twee door sloop vrijgekomen oude gevelstenen als decoratie in de zijgevel? En waar kwamen de twee gevelstenen vandaan?

Tekening Herm. J. Misset

Jhr. Suasso geeft in zijn Gevelstenenschetsboek van 1875 de oplossing. Op pagina 150 beschrijft hij de Pieter Jacobszstraat en noemt bij nummer 46 “Basreliefs boven de derde verdieping, twee tegen elkaar in zwemmende eenden. Waartussen het jaartal (1646). Zijn tekeningetje toont ontegenzeggelijk dat dit de twee eenden zijn die we nu in de zijgevel van Olympiaplein 2 aantreffen. In de collectie gevelsteentekeningen van Herm. J. Misset van het Koninklijk Oudheidkundig Genootschap vonden we ook nog een tekening van het middendeel van de gevel in de Pieter Jacobszstraat met een duidelijke afbeelding van de twee eendjes en de door Suasso genoemde jaartalsteen.

Waarschijnlijk kreeg de heer P. de Graaf, de opdrachtgever van P.L. Kramer, via zijn familierelatie met de directeur van Publieke Werken de beschikking over de twee eendjes die in 1928 of kort daarna – in de Monumentenlijst van dat jaar werden ze nog genoemd – vrij kwamen door sloop van Pieter Jacobszstraat 46. De zijmuur van zijn in aanbouw zijnde villa aan het Olympiaplein leek hem vermoedelijk een aardige plek.

Onno Boers

(Uit: Binnenstad 239, april 2010)