Strijd om het BG-terrein

Monumentenvergunning door stadsdeel verleend

Het stadsdeel Centrum heeft op 12 januari de monumentenvergunning verleend die de UvA had aangevraagd om twee rijksmonumenten op het Binnengasthuisterrein te slopen, de Tweede Chirurgische Kliniek en het Zusterhuis, ten behoeve van de bouw van een nieuwe bibliotheek. Op dezelfde dag heeft onze vereniging – nog binnen de termijn van de tervisielegging van het conceptbesluit die tot en met 12 januari doorliep – een zienswijze bij het stadsdeel ingediend met inhoudelijke en procedurele bezwaren tegen dat besluit. Door de vergunning nog binnen de termijn van de tervisielegging te verlenen, heeft het stadsdeel onzorgvuldig gehandeld. Onze zienswijze kon daardoor niet bij de besluitvorming worden betrokken. De Vereniging zal nu binnen de wettelijke termijn van zes weken naar de rechter stappen.

Waardestelling

'Kwaliteitsimpuls': huidige en nieuwe situatie BG-terrein, gezien vanaf de Grimburgwal. Foto's: UvA.

Op verzoek van onze vereniging heeft dr. Gerrit Vermeer, architectuurhistoricus en docent aan de UvA, een onafhankelijke waardestelling gemaakt die als bijlage aan onze zienswijze is gevoegd. Deze waardestelling bevestigt de reeds bestaande waardestellingen en onderstreept opnieuw de bijzondere cultuurhistorische en kunsthistorische waarde van de gebouwen op het BG-terrein. Ook wordt gewezen op de rol die deze gebouwen vervullen binnen het totale complex. Door de bouw van de universiteitsbibliotheek gaan niet alleen twee waardevolle rijksmonumenten verloren, maar verliest ook het gebied als geheel veel van zijn waarde. De conclusies luiden:

1. Het BG-terrein vertegenwoordigt unieke stedenbouwkundige waarden als de laatste plek in Amsterdam waar de ruimtelijke kwaliteiten van een kloosterkwartier nog te beleven zijn – zij het in een negentiende-eeuwse gedaante – en deze waarden gaan door de sloop van de BG-gebouwen en de bouw van de bibliotheek verloren.
2. De ensemblewaarde van het BG-terrein, als een uiterst zeldzaam geheel van afzonderlijke gebouwen, gaat door de sloop/nieuwbouw verloren. De resterende gebouwen verliezen hun historische en stedenbouwkundige samenhang en context, ook al omdat het nieuwe ontwerp er op geen enkele manier aan refereert.
3. De representatieve waarde voor de ontwikkeling en de typologie van het ziekenhuis is zeer hoog. Het BG-terrein vormt een staalkaart van de typologische ontwikkeling van het ziekenhuis in de belangrijke periode van circa 1870 tot 1900. Dit geheel zou van het belangrijkste en meest opmerkelijke object worden beroofd.
4. Vanwege de schakelfunctie van een aantal gebouwen en in het bijzonder de Tweede Chirurgische Kliniek en het aangrenzende Zusterhuis tussen de negentiende-eeuwse historiserende architectuur en de utilitaire en rationalistische stromingen in de twintigste eeuw dienen de Tweede Chirurgische Kliniek en het Zusterhuis van de architect Poggenbeek gehandhaafd te blijven.

Advies van de Minister

De Vereniging sluit zich in haar zienswijze aan bij het advies van de RACM, ondertekend door Minister Plasterk. Dat ministeriële advies is opmerkelijk door de ferme bewoordingen waarin het is gesteld: “Het dichtbouwen van de bestaande open binnenruimte, zoals thans omsloten door de Tweede Chirurgische Kliniek en het Zusterhuis, is zeer ongewenst. Hierdoor ontstaat een verder verlies van de identiteit van het gebied, gevormd door de gesloten hovenstructuur.” … “Van begin af aan lijkt het programma te groot geweest om nieuwbouw op deze plek te realiseren die recht kan doen aan zowel de bestaande monumentale bebouwing als aan handhaving c.q. versterking van de karakteristieke hovenstructuur.” … “De inspanningen die voor het ontwerp zijn verricht rechtvaardigen naar mijn mening dan ook niet het doen verdwijnen van een gebouw van sociaal-cultuurhistorisch en architectuurhistorisch nationaal belang. Gelet op het bovenstaande bestaan er vanuit het oogpunt van monumentenzorg ernstige bezwaren tegen de uitvoering van het hierboven beoordeelde plan en adviseer ik u derhalve negatief”.

Fortis op het Rokin alternatief voor BG-terrein

Het stadsdeel had het negatieve advies van de Minister kunnen aangrijpen om de eigen koers te verleggen en alsnog te zoeken naar alternatieven. Inmiddels is er bijvoorbeeld opnieuw een groot gebouw in nabijheid van het BG-terrein beschikbaar gekomen, namelijk het voormalige Fortis-bankgebouw op het Rokin, met een vloeroppervlakte van ca. 20.000 m². Op dit terrein stond het Sint Pietersgasthuis, een van de voorlopers van het latere Binnengasthuis. Deze locatie ligt centraal in de binnenstad, bevindt zich op korte afstand van het BG-terrein en zal door de aanleg van de Noord/Zuid-lijn straks zeer goed bereikbaar zijn. Qua oppervlakte zou de universiteitsbibliotheek gemakkelijk in dit enorme gebouwencomplex ondergebracht kunnen worden. Maar ook als de indeling van de Fortis-bank voor de bibliotheek minder geschikt is, zou dit slecht in de binnenstad passende gebouw vervangen kunnen worden door representatieve nieuwbouw, zodat de kwaliteit van de historische binnenstad wordt vergroot zonder dat daar rijksmonumenten voor hoeven worden gesloopt.

Belangenafweging

De zienswijze gaat ook inhoudelijk in op de ‘belangenafweging’ die het stadsdeel heeft gemaakt. Onze vereniging concludeert dat deze belangenafweging niet overtuigt, dat deze, voor zover al gemotiveerd, genomen is op onjuiste gronden en in het geheel niet de sloop van rijksmonumenten rechtvaardigt. De belangenafweging vond bovendien plaats op het verkeerde moment, namelijk voordat zwaarwegende adviezen waren ontvangen. Wettelijke adviezen, zoals die van de Minister, zijn daardoor geheel buiten de afweging gebleven en ook niet met een contra-expertise weerlegd.
Onze vereniging schrijft tenslotte dat het stadsdeel zou moeten optreden voor het behoud van de als rijksmonument beschermde BG-gebouwen, niet alleen vanwege het belang van de individuele objecten maar ook omdat deze gebouwen de dragers vormen van de beschermde stedenbouwkundige structuur van een beschermd stadsgezicht in de zin van de Monumentenwet. Gelet ook op de ambitie van de gemeente Amsterdam, het Rijk en de ‘stakeholders’, waaronder de UvA, om de grachtengordel van Amsterdam te plaatsen op de Werelderfgoedlijst van de UNESCO met de binnenstad als bufferzone, dient de aantasting van dit gebied met grootschalige nieuwbouw door het stadsdeel te worden afgewezen.

Walther Schoonenberg

N.B. De volledige tekst van de zienswijze inclusief de waardestelling is hier te downloaden:
[Zienswijze monumentenvergunning] (12 januari 2009)
Behalve onze vereniging hebben ook het Cuypersgenootschap, de Initiatiefgroep Burgwallen Zuid, de Vereniging VOL BG en individuele bewoners een zienswijze ingediend.

(Uit: Binnenstad 233, maart 2009)