Het Mr. Visserplein, een gat in de stad

Wat moet er gebeuren met het Mr. Visserplein? Moet het autoverkeer er vrijwel absolute prioriteit krijgen, of moeten er ook idealen worden gerealiseerd als een aangenaam verblijfsklimaat voor voetgangers of een schakelfunctie tussen verschillende stadswijken? Het stadsdeel heeft het plein in het bestemmingsplan Groot Waterloo een verkeersbestemming gegeven zonder na te denken over ruimtelijke aspecten en de centrale stad wil meer rijstroken realiseren dan in het eerdere verkeersluwe Masterplan Wibautas was voorzien. Deze actuele ontwikkelingen zijn echter pas goed te begrijpen tegen de achtergrond van de geschiedenis van dit plein en de stedenbouwkundige plannen die de laatste decennia voor dit gebied zijn ontwikkeld.
De situatie van omstreeks 1732 en 2008. Links een fragment van de stadsplattegrond van Gerred De Broen, rechts de huidige situatie (zuidwesten boven).

Het ontstaan van het Mr. Visserplein

De huidige pleinruimte is de resultante van een groot aantal toevallige ingrepen uit het verleden. Van het oorspronkelijke stedelijke weefsel resteert nog maar weinig. Zie de hier gereproduceerde kaartfragmenten van 1732 en van 2008. Links van het midden is daar de Portugese Synagoge te zien, met zijn karakteristieke scheefhoekige voorbouw. Rechts daarvan bevond zich destijds het Leprozenhuis, precies op de plek waar nu de kinderen zich vermaken onder de lichtkoepels van Tun Fun. Nog weer rechts daarvan is het woningblok te zien met sinds 1841de Mozes- en Aäronkerk, waarvan de kale zijgevel sedert de sloop van zijn belendingen onbarmhartig is blootgesteld aan de blikken van de voorbijgangers. Het Waterlooplein is ontstaan door het dempen van twee haaks op elkaar staande grachten en het Jonas Daniël Meijerplein is de toevallige optelsom van de driehoekige Houtmarkt en een gedempte gracht. Maar de meest drastische ingreep was wel de doorbraak voor het autoverkeer naar de IJtunnel.

Prijsvraag 1990

In 1987 heeft de stedenbouwkundige Rein Geurtsen in het blad Archis een doorwrochte beschouwing gewijd aan het verleden en de toekomst van dit gebied. Hij pleitte voor herstel van het stedelijk weefsel van de stad, met behoud van de verkeersfunctie ervan. In dezelfde tijd publiceerden de Dienst Ruimtelijke ordening (DRO) en Atelier PRO een gezamenlijk plan voor een ellipsvormige bebouwing op het plein. Dat werd het uitgangspunt voor een meervoudige opdracht, in 1990 uitgeschreven door de Hogeschool voor de Kunsten. De architect Wiel Arets werd winnaar. Zijn gewaagde ontwerp voorzag in vijf torens die drie á vier keer zo hoog waren dan het gebouw van de Akademie van Bouwkunst. Die torens stonden op een plateau met de door DRO/PRO gesuggereerde ellipsvorm, terwijl de ingang meer dan veertien meter beneden het straatpeil lag. Vandaar kon men via tunnels enkele aangrenzende gebouwen bereiken. De architectuurcritica Janny Rodermond oefende in De Architect van december 1990 zware kritiek uit op het ontwerp én op de jury, die het plan ondanks haar eigen fundamentele kritiek had bekroond.

Het Masterplan Wibautas, 2001

Voorstel van DRO en Atelier PRO voor bebouwing Mr. Visserplein, 1990

Sinds 1990 is er in dit gebied veel gebeurd. Het Maupoleum is vervangen door nieuwbouw, de VARA-strook is bebouwd en aan de kop daarvan is het gebouw van de Film- en Televisie Academie verrezen. Nadat de onderdoorgangen waren afgesloten voor het verkeer kregen de ondergrondse ruimten tijdelijke nieuwe bestemmingen. Men kan er nu fietsen huren (Mc Bike) en er spelen kinderen (Tun Fun), terwijl bovengronds de auto’s hun rondjes blijven draaien. Het Mr. Visserplein zelf bleef ongewijzigd, maar kreeg wél de nodige aandacht in het Masterplan voor het tracé Wibautstraat/IJtunnel, dat na drie jaar intensieve inspraak in december 2001 met algemene stemmen is vastgesteld door de gemeenteraad. Bij de inspraak speelde de verkeersproblematiek een hoofdrol. De verkeersveiligheid moest worden verbeterd, vooral op het plein zelf waar grote drommen fietsers de autostroom dagelijks kruisen. De discussie spitste zich toe op de vraag of het tracé twee autorijstroken zou krijgen of vier. Uiteindelijk is gekozen voor een verkeersluwe variant: het Mr. Visserplein en de Weesperstraat kregen twee rijstroken en de Wibautstraat vier, ervan uitgaande dat een substantieel deel van het autoverkeer zich vandaar zou spreiden via de Mauritskade.
Het Masterplan is geen bestemmingsplan en heeft dus geen juridische betekenis, maar het is ‘een beleidsdocument, dat na vaststelling door de gemeenteraad en stadsdeelraad gezien kan worden als een set afspraken tussen betrokken besturen’. Door de intensieve inspraakprocedure werd het echter ook een afspraak tussen bestuur en bevolking. Het plan was gebaseerd op gedegen verkeerskundig onderzoek. Toen bleek dat er geen geld was voor de uitvoering van het Masterplan kwam de gemeenteraad in 2003 met een faseringsplan met tien deelprojecten. Het Mr. Visserplein zou van 2005 tot 2006 worden gereconstrueerd en de Weesperstraat pas na 2010, dus minstens vier jaar later. Als men zich aan deze fasering had gehouden was het Visserplein dus allang verkeersluw geweest, conform het ongewijzigde Masterplan. En tot 2010 zou de aansluiting op de nog niet gereconstrueerde Weesperstraat simpelweg zijn gerealiseerd door een paar verfstrepen op het wegdek van die straat om de invoeg- en uitvoegstroken te markeren. Meer was niet nodig en meer is ook nu niet nodig.

Bestemmingsplan Groot Waterloo, 21 februari 2008

In dit bestemmingsplan kreeg het Mr. Visserplein zelf een verkeersbestemming. Tegelijkertijd kregen de als tijdelijk bedoelde ondergrondse voorzieningen alle planologische ruimte. De bestaande 550 m2 daglichtkoepel werd positief bestemd en er werd een ingangsgebouwtje van 110 m2 mogelijk gemaakt. Van stedenbouwkundig vooronderzoek was daarbij geen sprake, aan de ruimtelijke verschijningsvorm van de pleinruimte werd geen woord vuil gemaakt. Ook is niet onderzocht of het plein wel een plein moest blijven of dat het beter zou zijn de oude verkaveling enigszins te herstellen door een bouwvolume op de voormalige onderdoorgang te plaatsen. De VVAB vroeg aandacht voor dit soort zaken in haar zienswijze van 30 oktober 2007 en pleitte ervoor om in afwachting van het stedenbouwkundig onderzoek het hele plein uit het bestemmingsplan te lichten, óf er een uitwerkingsgebied van te maken. Hoewel de deelraadsleden zich in grote meerderheid aansloten bij de aangevoerde argumentatie stelden zij dit onderdeel van het bestemmingsplan toch ongewijzigd vast, daarmee zwichtend voor het ambtelijk geïnspireerde maar aanvechtbare DB-standpunt dat het tegen de gevolgde systematiek zou indruisen om het plein wél uit het plan te lichten. Nieuwe inzichten zouden volgens deelraad én DB echter alle kansen krijgen zodra zij zich zouden aandienen.

Nieuwe plannen, 2008

De maquette met het voorstel van architect Jan Benthem

Naar aanleiding van de geschetste gang van zaken heeft de plaatselijke PvdA op 25 juni een openbare discussieavond belegd. Daarbij bleek dat B&W in 2006 hadden besloten om de twee keer twee rijstroken in de Weesperstraat toch te handhaven, zonder de gemeenteraad of het stadsdeel hiervan op de hoogte te stellen. Dit besluit was in flagrante strijd met het verkeersluwe Masterplan Wibautas, dat op grond van veel onderzoek immers voorzag in twee keer één rijstrook in de Weesperstraat. Het nieuwe plan is door het centrale stadsbestuur dit voorjaar naar buiten gebracht en vervolgens op 6 mei in de verkeerscommissie van het stadsdeel verdedigd door stadsdeelwethouder Koldenhof. De argumentatie luidde dat nieuw verkeerskundig onderzoek de noodzaak hiervan had aangetoond. Maar al acht dagen later nam de zaak een verrassende wending, dankzij een verklaring van wethouder Herrema in de centrale gemeenteraad. In antwoord op een vraag van het raadslid Geurts zei hij namelijk dat het Masterplan uiteindelijk wel degelijk ongewijzigd zou worden uitgevoerd, die vier rijstroken in de Weesperstraat waren slechts tijdelijk! Zodra er geld was om de Weesperstraat naar twee keer één rijstrook terug te brengen zou men moeten bekijken wat de consequenties zouden zijn voor het ontwerp van het (dan reeds gereconstrueerde) Visserplein, aldus Herrema. Het nieuwe verkeersonderzoek zou nu dus wél maatgevend worden voor het Visserplein, maar straks niet voor de Weesperstraat. Een aanvechtbaar uitgangspunt, want nu dreigt dit plein behalve de uitvoegstroken vier rijstroken te krijgen terwijl er straks maar twee nodig zijn, zodat men kort na de voltooiing van de reconstructie de zaak weer zou moeten slopen.
Maar er is ook goed nieuws. Enkele instellingen rond het Mr. Visserplein hebben zich verenigd in een stichting die de openbare ruimte wil verbeteren. Met financiële steun van de gemeente heeft deze stichting de architect Jan Benthem van het bureau ‘Benthem Crouwel Architekten’ opdracht gegeven voor een stedenbouwkundige verkenning. Deze heeft zijn visie tijdens bovengenoemde openbare discussiebijeenkomst uiteengezet. Zie de foto van de maquette, die overigens moet worden gezien als illustratie van een gedachtegang en nog niet als uitgewerkt plan. Benthem ziet in het Mr. Visserplein niet zozeer een plein als wel een gat en hij meent dat er ook nooit een plein van valt te maken, gezien de veel te grote afstanden tussen de gebouwen die de pleinwanden zouden moeten vormen. Daarom propageert hij herstel van het stedelijke weefsel, zonder daarbij te streven naar vergaande reconstructie. In deze visie is geen sprake meer van een plein, laat staan van een gezellig verblijfsplein. Die functie kan volgens hem beter worden vervuld door de besloten buitenruimten van de Portugese Synago- ge en de Akademie van Bouwkunst. Ook wijst hij erop dat de Muiderstraat een promenade zal worden zodra daar volgens de gemeentelijke plannen geen auto’s meer zullen rijden. Zijn voorstel houdt rekening met de twee extra rijstroken van het gemeentevoorstel en ook met de bestaande trambaan, die onder het ter plaatse opgetilde bouwvolume zal doorlopen. Toch geeft hij de voorkeur aan een ongewijzigd Masterplan Wibautas, alleen al omdat het bouwvolume op het plein dan wat meer ruimte krijgt. Een overtuigend betoog, waar het stadsdeel zonder meer mee uit de voeten kan.

Enkele conclusies

Het bestemmingsplan Groot Waterlooo maakt over het algemeen een goede indruk, maar dat geldt helaas niet voor het onderdeel Mr. Visserplein. Men heeft geen enkele aandacht besteed aan de ruimtelijke mogelijkheden en men heeft het plan vastgesteld zonder één van de vele vakbekwame stedenbouwkundigen die Amsterdam rijk is de kans te geven hun werk te doen. Maar de ideeën van Benthem bieden zeker een mogelijkheid om hier alsnog goed uit te komen. En waarom niet ook naar andere studies gekeken? DRO heeft vast nog wel iets in zijn diepe laden liggen en in 2006 was er nog een Prix de Rome, waarbij tientallen begaafde studenten zich over deze problematiek hebben gebogen. Een ander aandachtspunt is de bizarre situatie rond het aantal rijstroken. Als iedereen het erover eens is dat het Masterplan uiteindelijk gehandhaafd zal blijven, moet dat niet pas later ook voor het Mr. Visserplein gaan gelden, maar nu meteen. Het verkeer is overigens niet het enige belang dat door de gemeente behartigd moet worden. Verkeerskundige formules hebben vanzelfsprekend hun waarde, maar daaruit volgen geen prioriteiten. In het gecompliceerde organisme van elke binnenstad moet aan vele andere randvoorwaarden worden voldaan om te bereiken dat mensen er gelukkig kunnen leven.

Hendrik Battjes

(Uit: Binnenstad 230, september 2008)

Door in te loggen, kunt u ondermeer uw gegevens beheren. Alleen leden hebben een inlogaccount.

Reacties

Er zijn momenteel nog geen reacties op dit artikel.

Alleen als u bent ingelogd, kunt u een reactie plaatsen.